Yaşayan bir kültürel performans olarak hecalim

Yıl 2024, Sayı: Ö14, 756 - 770, 21.03.2024

Evrim Ulusan Öztürkmen

https://doi.org/10.29000/rumelide.1454575

Öz

Hecalim geleneği, Türkiye’de yaşayan Roman topluluğuna özgü bir icra biçimidir. Şiirin sözel olarak üretilip paylaşıldığı, ezgi, ritim ve dans eşliğinde icra edilen bu performans, Roman toplumunun geçiş törenlerinde, eğlencelerinde hâlen varlığını sürdürmektedir. Bu makalede ele alınan hecalim performansları, kadınlar tarafından icra edilen ve kadınlar içinde sunulan performanslardan seçilmiştir. Sözel düzleme bakıldığında, hecalim icrası özel bir seslenmeyle başlar. Bu nida “aman bir hecalim/recalim var!” kalıbıdır. Ardından dinleyicilerin “her kime” sorusuyla hecalimin kim için söyleneceği yine bir kalıpla ifade edilir: “Falanın başına/alayına!” Bu girişten sonra övgüler, dualar, küçük yaşam kesitleri, başarılar, soy tanıtımı, tören için harcanan para, kıskanan kişilerin cezalandırılmasına yönelik beddualarla sürer. Çalışmada öncelikle hecalimlerin geçmiş yıllardaki izleri sürülmüş ve Türk edebiyatında hecalim icralarının geçtiği eserler tespit edilmiştir. Hecalimin geçmişte de icra edilen ve Roman topluluklarına özgü bir performans türü olduğu anlaşılmaktadır. Hecalimler daha önce ayrıntılı bir şekilde incelenmediğinden hecalimin kültürel performansların hangi alanına ait olduğu tartışılmış ve ritüel, oyun, gösteri arasındaki konumu belirlenmiştir. Makalenin amacı söz, dans ve ezginin diliyle kurulu bir performans türü olan hecalimlerde, sanatın bu farklı alanlarının anlatım stratejileri, etkileşimleri, etkileşimlere bağlı olarak da hecalim performansında oluşturdukları duygusal süreçleri belirlemektir. Sözel bölümde hecalimlerde geleneksel ifade kalıpları, tekrar eden temalar ve halk anlatısı geleneği içerisine dâhil edilebilecek özelliklerle kişisel anlatıların sentezlendiği görülmüştür. Hecalimin müzikal yönünde ezginin özellikle heyecan, öfke gibi duygusal durumların oluşmasında etkili olduğu tespit edilmiştir: İnsan sesi, çalgıların sesi, ritim, sesin tonu ve yapısı bütünlük içerisindedir. Hecalim söyleyicisinin beden dili ve hareketlerinin de ezgi ve sözlerle etkileşimli şekilde düzenlendiği görülmektedir. Performansın bütününde duygusal süreçlerin birbirine koşut ilerlediği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Romanlar, performans, sözlü şiir, Roman dansı, Roman düğünü

Kaynakça

• Ahmet Rasim. (1987). Hamamcı Ülfet. İstanbul: Arba Yayınları.
• Ali Rıza, (1986). Bir Zamanlar İstanbul. (Niyazi Ahmet Banoğlu, Haz.) İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser. Kervan Kitapçılık.
• Amos, D. B. (1997). Şartlar ve Çevre İçinde Folklorun Bir Tanımına Doğru. (Metin Ekici, Çev.) Milli Folklor S. 33, 74-87.
• Azadovski, M. (1992). Sibirya’dan Bir Masal Anası. (İlhan Başgöz, Girişi yazan ve Çev.). Ankara: Feryal Matbaası.
• Bourdieu, P. (2015). Eril Tahakküm. (Bediz Yılmaz, Çev.). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Cobutoğlu Aslan, S. (2021). Türk Roman ve Hikâyesinde Çingene Mahalleleri. Çingeneler Edebiyata Girince. İstanbul: Dergâh Yayınları, 258-313.
• Çelik, E. (2009). İstanbul Çayırbaşı Bölgesinde Yaşayan Romanlar Üzerine Etnomüzikolojik Bir Alan Çalışması. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Devellioğlu, F. (2000). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dural, A. B. ve Eseler, B. (2019). Bir Karşı-Hegemonya Kültürü Olarak Çingene Müziği: ‘Mahcup Red’ Notaları. Etnomüzikoloji Dergisi, 2(1), 26-49.
• Duygulu B. (2006). Türkiye’de Çingene Müziği: Batı Grubu Romanlarında Müzik Kültürü. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Gennep, A. V. (1939). Kılavuz Kitaplar 2: Folklor, (Pertev Naili Boratav, Çev.) Ankara: Cumhuriyet Halk Partisi Yayınları.
• Hamarat, Z. (2021). Mekân ve Kültür: Sulukule. Çingeneler Edebiyata Girince. İstanbul: Dergâh Yayınları, 313-346.
• Harvey, (2008). Umut Mekanları. (Zeynep Gambetti, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Huizinga, J. (2006). Homo Ludens: Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme (Mehmet Ali Kılıçbay, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Kaygılı, O. C. (1997). Çingeneler. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Kınlı, H. D. ve Yükselsin, İ. B. (2015). Kültürel Aracılığın Ritüelleri: Bergamalı Profesyonel Roman Müzisyenlerin Geçiş Ritüellerindeki Aracılık Rolleri, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi S. 39, 1119-11130.
• Mutsan Dönmez, B. (2007). Psiko-Etik Bir Fenomen Olan Katharsisin Müzikteki Görünümü. Kaygı, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi S. 9, 131 -146.
• Olric, A. (2003), Halk Anlatılarının Epik Kuralları. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. Gülin Öğüt Eker vd. (Ed.). Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 177-189.
• Schechner, R. (2015). Ritüelin Geleceği. Ankara: Dost Yayıncılık.
• Şahin, G. (2018). Müzik ve Duygu İlişkisi: Müzikteki Duyguyu Anlamak. Social Sciens Studies Journal, C.4 S. 43, 4290-4294.
• Tunçkal, G. (2016). Ah Lonca Ah: http://blog.milliyet.com.tr/ah-lonca-ah/Blog/?BlogNo=544742 (Erişim 13.02.2024)
• Turner, V. (2018). Ritüeller: Yapı ve Anti-yapı, (Nur Küçük, Çev.). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Yarar Aksoy, N. (2023). Dijital Etnografi: İlkeler, Yaklaşımlar, Teknikler. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Yükselsin, İ. Y. (2000). Batı Türkiye Romanlarında Kültürel Kimlik, Profesyonel Müzisyenlik ve Müziksel Yaratıcılık. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• https://www.youtube.com/watch?v=5ldRC9IyKe8 (Erişim: 13.02.2024)
• https://www.youtube.com/watch?v=nLcs-Blz77c (Erişim: 13 Şubat 2024)
• https://www.youtube.com/watch?v=nLcs-Blz77c&t=314s (Erişim: 13.02.2024)
• https://www.youtube.com/watch?v=Z1rC07fhctc (Erişim: 13.02.2024)