Zemahşerî’nin Nüketü’l-Aʿrâb fî Ġarîbi’l-İʿrâb Adlı Edebî Eserine Dair Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: Ö14, 964 - 978, 21.03.2024

Hüseyin Halil

https://doi.org/10.29000/rumelide.1455563

Öz

Hicri II. ve III. yy. tefsir faaliyetleri denilince akla ilk olarak içerisinde yoğun lügavî izahlar barındıran kısa tefsir eserleri gelir. Bunlardan bir kısmı nahiv ve iʿrâb ağırlıklı açıklamalar yapan İʿrâbu’l-Kurʾân, Meʿâni’l-Kurʾân veya Mecâzu’l-Kurʾân türü eserler iken, diğer bir kısmı ayetteki kelimelerin lügat manalarına yoğunlaşan ve Arap deyimlerinden örneklerle onları şerh eden Garîbu’l-Kurʾân türü eserlerdir. Birinci türün en önemli temsilcisi Ferrâ (ö.207/822) iken ikincisininki İbn Kuteybe’dir (ö.276/889). Bu iki tür birbirinden ayrı dursa da, aslında onlar aynı kökten beslenen farklı dallar mesabesindedir. Bu gerçeği Ferrâ ve İbn Kuteybe’den yıllar sonra gelen Zemahşerî (ö 538/1144) Nüketü’l-Aʿrâb fî Garîbi’l-İʿrâb adlı eserinde göstermiştir. Bu eser her ne kadar ağırlıklı olarak İʿrâbu’l-Kurʾân türüne yakın olsa da Garîbu’l-Kurʾân türünün gerektirdiği gibi kelimelerin leksikolojik manalarını açıklamayı ve Arap dilinin yaygın kullanımlarından örnekler vermeyi ihmal etmez. Dolayısıyla ele aldığımız bu eserin her iki türü kapsadığını söylemek mümkündür. Diğer bir ifadeyle her iki türü de bir başlık altına toplamayı başaran ender eserlerden bir tanesidir. Ayrıca Zemahşerî’nin mezhebi kimliğini öne çıkarmadan sadece dilsel analizlerini derleyerek ön plana çıkarması alana objektif bir katkı sağlaması açısından da oldukça değerlidir. Bu çerçevede ele aldığımız bu eserin lügavî tefsir alanına yaptığı katkıyı göstermek amacıyla, bu makalede önce söz konusu eserin diğer Garîbu’l-Kurʾân ve İʿrâbu’l-Kurʾân eserleri ile kıyaslamasını yapacağız, ardından onlar arasındaki konumunu inceleyeceğiz, son olarak da lügavî tefsir boyutunu ele alarak linguistik yönünü ortaya koyacağız.

Anahtar Kelimeler

Zemahşerî, Lügavî Tefsir, Garîbi’l-Kur’ân, İʿrâbu’l-Kurʾân, Nahiv

Kaynakça

• Ahfeş, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade (1990). Meʿâni’l-Kurʾân. Mektebetu’l-Hancî.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir (1963). İʿcâzü’l-Ḳurʾân. nşr. Ahmed Sakr, Dâru’l-Meârif.
• Begavî, Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ (1989). Meâlimu’t-Tenzîl. Dâru Tayyibe,
• Beydâvî, Kâdî Nâsırüddîn Ebû Saîd (2000). Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. Dâru’r-Reşît.
• Brockelmann, C. (1937). Geschichte der arabischen litteratur. Brill.
• Cürcânî, A. (1988). Delâilü’l-iʿcâz. nşr. Muhammed Reşit Rıza, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• Dervîş, M. (1999). İ’rabu’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Dâru’l-İrşâd – Dâru’l-Yemâme- Dâru İbn Kesîr.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. el-Müsennâ. thk. Emîn el-Hûlî. Mecâzu’l-Kurʾân. Mektebetu’l-Hancî.
• Ferrâ, Y.Z. (1983). Meʿâni’l-Kurʾân. Âlemu’l-Kutub.
• Halîl b. Ahmed, E. A.(2003). Kitâbü’l-ʿAyn. Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• Hatîb et-Tebrîzî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Alî b. Muhammed (1986). el-Vâfî fi’l-ʿarûż ve’l-kavâfî. Dâru’l-Fikr
• Hattâbî, E. S.(1968). “Risâletü beyâni iʿcâzi’l-Ḳurʾân.” Selâsu Resâil fî icazi’l-Kur’ân içinde. Dâru’l-Meârif.
• el-Hûfî, A. M. (1966.). Zemahşerî. Dâru’l-Fikri’l-Arabî.
• İbn Kesîr, E.F. (1997). Tefsîru’l-Kurʾâni’l-Azîm. Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî.
• İbn Kuteybe, E.M. (1978). Tefsîru Garîbu’l-Kurʾân. thk. Seyyid Ahmed Sagr. Dâru’l-Kutubi’i-İlmiyye.
• İbn Kuteybe. E.M. (2007). Teʾvîlu Müşkilu’l-Kurʾân. thk. İbrahim Şemsüddin. Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs b. Mücâhid et-Temîmî (1972). Kitâbu’s-Sebʿa fi’l-Kıraʾât. Dâru’l-Meârif.
• İbnnu’l-Cevzî, E.F.(2002). Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr. Dâru İbn Hazm – el-Mektebu’l-İslâmiyye.
• İsrafilova, F. (2021). Kıraat Vecihlerinin Dilbilimsel Tefsire Etkisi, Grafiker Yayınları.
• İsrafilova, F. (2023). “Истишхад Поэзией в Лингвистических Тафсирах”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12/4 (2023), 1209-1221. https://doi.org/10.33206/mjss.1279662
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed (2006). el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kurʾân. Müessesetu’r-Risâle.
• Öztürk, M. & M. Suat Mertoğlu (2013). “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/235-238.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî Garîbu’l-Kurʾân. Dâru’l-Marife.
• Râzî, F. (2004). Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz. nşr. Nasrullah Hacımüftüoğlu, Dâru Sadr..
• Rummânî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsa (1968). “en-Nüket fî iʿcâzi’l-Ḳurʾân”. Selâsu Resâil fî icazi’l-Kur’ân içinde. thk. Muhammed Halefullah & Muhammed Zeğlul Sellam, Dâru’l-Meârif.
• Süyûtî, C. (2003). ed-Dürru’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Mesûr. Merkezu Hicr li’l-Buhûs ve Dirâsâti’l-Arabiyye.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr (2001). Câmiu’l-Beyân an Te’vîlu’l-Kurʾân. Dâru Hicr.
• Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn el-Fazl b. el-Hasen (2006). Mecmaʿu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kurʾân. Dâru’l-Murtezâ.
• Topuzoğlu, T. R. (2007). “Recez”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/509-510.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî (1988). Meʿâni’l-Kurʾân ve iʿrâbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Sülbî, Âlemu’l-Kutub.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer Cârullah (1985). Nüketü’l-Aʿrâb fî Garîbi’l-İʿrâb. Dâru’l-Meârif.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer Cârullah (2009). el-Keşşâf. Dâru’l-Ma’rife.