Azerbaycan Türkçesi Diyalektolojisinde Uzun Ünlülere Dair Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 39, 235 - 248, 21.04.2024

Ekin Aktürk

https://doi.org/10.29000/rumelide.1469412

Öz

Boğumlanma süresi bakımından iki normal süredeki ünlünün boğumlanma süresini içine alan ünlülere uzun ünlüler denir. 1848 yılında başlayan uzun ünlüleri inceleme konusu Yakut Türkçesi ve Tatar Türkçesi (Mişer Ağzı) uzun ünlülerinin karşılaştırılmasıyla başlamıştır. İlk defa St. Petersburg’da Yakutça Gramer (I-II)’in Otto Böhtlingk tarafından yayımlanmasıyla (1851) beraber fonetik unsurlar hakkında bilim dünyasında fonetikçiler ikiye bölünmüştür. Otto Böhtlingk ile başlayan uzunlukları araştırma konusu W. Raddloff ile tamamen zıt bir perspektif kazanmıştır. Bir gruba göre korunan aslî ünlü uzunlukları, bir diğer gruba göre ise büzülme, erime, kaynaşma gibi fonetik hadiselerle oluşmuş olan ikincil ünlülerden başkaca birer fonem değillerdir. Azerbaycan Türkçesinin dört ana diyalekti vardır. Birincisi Doğu Ağzı (Kuba, Bakü, Şamahı, Muğan, Lenkeran), ikincisi Batı Ağzı (Kazak, Gence, Karabağ, Ayrum), üçüncüsü Kuzey Ağzı (Nuha), dördüncüsü ise Güney Ağzıdır (Nahcıvan, Ordubad, Tebriz, Yerevan). Azerbaycan Türkçesinde kısalma eğiliminde olan ünlü uzunluklarının örnekleri bu çalışmada diyalektoloji lügatından taranmış ve tespit edilmiştir. Azerbaycan (Güney-Batı Oğuz) Türkçesi ve ağızlarında korunduğu kaynaklarla tespit edilebilen ünlü uzunluklarının bazıları kullanıldığı ağız ve manalarıyla bu çalışmada incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fonetik, Azerbaycan Türkçesi, Ünlü Uzunlukları

Kaynakça

• Banguoğulu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Borgoyakov, M. İ. (1996). Ob Obrazovanni i Razvitii Nekotrıh Dolgih Glasnıh v Hakasskom Yazıke Uçeme Zapiki 12, Abalcan, 81-98. ss. [Боргойаков, М. İ. Об Образованни и Развитии Некотрых Долгих Гласных в Хакасском Йазыке Учеме Запики 12, Абалcан, 1996, 81-98. стр]
• Buran, A. (2008). Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında İkincil Uzun Ünlüler. Turkish Studies, Series (V), 288-305.
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Foy, K. (1900). Turkische Vocalstudien MSOS II, Abteilung 2, Westasiatische Studien, Berlin, s.193.
• Gulusoy, İ. (2021). Azerbaycan Türkçesi Grameri 1. Ertem Yayınları.
• İslamov, M. M. (1961). Nukhinskiy Dialekt, Avtoref. Kand. Diss. Bakü. [Исламов, М. М. Нукхинский Диалект, Автореф. Канд. Дисс. Бакbı, 1961.]
• Kononov, A. H. (2001). Grammatika Covremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka. Multilingual Yayınları. [Кононов, А. Х. Грамматика Cовременного Туретского Литературного Йазыка. Мултилингуал Йайынлары, 2001.]
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. & Tekin, T. (2003). Türk Dilleri Giriş. Yıldız Dil ve Edebiyat.
• Polivanov, Y. D. (1924). K Voprosu Ob Obsçe-turetskoy Dolgote Glasnih, Byulleten, s.157.[ Поливанов, Й. Д. К Вопросу Об Обсче-туретской Долготе Гласних, Бйуллетен, 1924, 157. стр]
• Poppe, N. (1925). Çuvaskiy Yazık i Yego Otroşniye k Mongolskomu i Turetskim Yazıkom, İran, s.406. [Поппе, Н. Чуваский Йазык и Йего Отрощнийе к Монголскому и Туретским Йазыком, İран, 1925, 406. стр]
• Radloff, W. (1882). Phonetik der Nordlichen Turksprachen, Leipzig, s.77-83.
• Räsenen, M. (1937). Über die langen Vokale der Türkischen Lenhwörter im Ungarischen FUF XXIV, Heft 1-3, Helsinki, s. 246-255.
• Şirǝliyev, M. Ş. (1962). Azǝrbaycan Dialektologiyasının Әsasları. Bakü.
• Şirǝliyev, M. Ş. & İslamov, M. M. (2010). Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğeti Birinci Cilt. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirǝliyev, M. Ş. & İslamov, M. M. (2003). Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğeti İkinci Cilt. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Simurg Yayınları.
• Yalçın, S. K. (2010). Birincil Uzun Ünlülerin Oğuz Grubu Türk Lehçelerindeki Ses Bilgisi Görünümleri ve Bu Ünlülerle İlgili Ses Olayları. Turkish Studies, 5 (1), 640-686.
• Yusifov, M. (2012). Azǝrbaycan Dili Fonetikasının Әsaasları. Elm ve Tǝhsil.