“Yastık” Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine

Yıl 2024, Sayı: 39, 249 - 258, 21.04.2024

Zeliha Tuğuz

https://doi.org/10.29000/rumelide.1469418

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmada; etimolojik izahı konusunda görüş birliği sağlanamayan, Eski Türkçeden itibaren metinlerde tanıklanan Türkçe yastık sözcüğünün etimolojik açıklaması yapılmaya çalışılmıştır. Yerli ve yabancı birçok Türkolog tarafından sözcüğün etimolojik açıklaması yapılmış ancak bu açıklamaların hemen hepsi birbirinden farklı yönde olmuştur. İlk olarak Uygur metinlerinde yastuk şeklinde kaydedilen sözcüğün; bazı Türkologlar yasta- “yastık dayamak” fiilinden, bazıları tanıklanmamış bir *yastu- fiilinden, bazıları yasıt- “yassıltmak” fiilinden, bazıları yad- fiilinden, bazıları yat- fiilinden türediğini belirtmişlerdir. Sözcüğün etimolojik değerlendirmesi yapılmadan önce söz konusu sözcüğün kökü kabul edilen yapı ile anlamsal bağını göstermek için hem Türkiye Türkçesindeki leksik-semantik durumu hakkında kısaca bilgi verilmiş hem de tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki görünümleriyle birlikte tarihî dönemlerden günümüze kadarki leksik, semantik ve fonetik seyri gösterilmiştir. Yöntem olarak tarama modeli kullanılan çalışmada Eski Türkçeden itibaren yazılmış Türkçe tarihî metinler, tarihî ve güncel Türkçe sözlükler, Türkçe etimoloji sözlükleri, tarihî ve güncel Türkçe dil bilgisi kitapları, yastık sözcüğü hakkında ve -DXk eki ile ilgili yazılmış makaleler, tezler ve kitaplar taranmıştır. Nitel analiz yöntemlerinden betimsel içerik analizi yöntemi kullanılarak söz konusu sözcükle ilgili çalışmalar derinlemesine incelenmiştir. Değerlendirme bölümünde taranan ve elde edilen bulgular değerlendirilmiş, yapılan etimolojik açıklamalar tartışılmıştır. Sonuç bölümünde ise yastık sözcüğünün etimolojik açıklaması gerekçeleriyle ve Eski Türkçeden itibaren taranan metinlerde tespit edilen, elde edilen sonucu destekleyici örneklerle birlikte Türk dili araştırmacılarının dikkatine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

yastık, yastuk, yasduk, yas- fiili, -DXk sıfat-fiil eki, isimleşmiş sıfat-fiiller

Kaynakça

• Akbarı, N. (2017). Mirza Ali Baht'ın Çağatayca sözlüğü. Ferheng-i Azferi (marufü'l-lugat) inceleme, metin, dizin. (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Arat, R.R. (1979). Kutadgu bilig III indeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. ve Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2005). Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiya (peygamber kıssaları) II dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l - ferâdîs (dizin - sözlük) 3. Ankara: TDK Yayınları.
• Atalay, B. (1945). Et-tuhfet’üz-zekiyye fi’l-lûgati’t-Türkiyye. Ankara: TDK Yayınları.
• Atalay, B. (1986). Divânü lûgat-it-Türk tercümesi III. Ankara: TDK Yayınları.
• Bang, W. (1930). Turkologische briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut, Fünfter Brief: Lautliches - allzu Lautliches. Ungarische Jahrbücher 10, 16-26.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische grammatik der İslamischen litteratursprachen mittelasiens. Leiden: Brill.
• Bulut, M. (2023). 18. yüzyıl Çağatay Türkçesiyle yazılmış miftāḥu'l-cinān (inceleme- metin-dizin-tıpkıbasım). (Yayımlanmamış doktora tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Caferoğlu, A. (1931). Kitâb al-idrâk li-lisân al-etrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of prethirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Doerfer, G. (1963). Türkische und Mongolische elemente im neupersischen, unter besonderer berücksichtigung älterer neupersischer geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenszeit I, Franz Steiner Verlag.
• Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische elemente im neupersischen, unter besonderer berücksichtigung älterer neupersischer geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenszeit II. Franz Steiner Verlag.
• Doerfer, G. (1971). Zum Vokabular eines aserbeidschanischen Dialekts in Zentralpersien, Voprosı Tyurkologii, Bakü.
• Durgut, H. (1995). Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (cild-i evvel) adlı eserin transkripsiyonu. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
• Erbay, F. (2003). Muhammed bin Ahmedü`z-Zahid`e ait Çağatayca bir fıkıh kitabı (inceleme-metin-sözlük). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Erdal, M. (1979). Die morphemfuge im Alttürkischen, Wiener zeitschrift für die kunde des Morgenlandes, 71, s. 83-114.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Leiden: Brill.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation, a functional approach to the lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Ergin, M. (1998). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
• Eyüboğlu, İ. Z. (2004). Türkçenin etimoloji sözlüğü, İstanbul: Sosyal Yayınları.
• Fedotov, M. R. (1996). Etimologiçeskiy slovar’ Çuvaflskogo yazıka. C. I-II, Çeboksarı.
• Gabain, A. von. (2000). Eski Türkçenin grameri (Çev. M. Akalın), Ankara: TDK Yayınları.
• Garkavets, A. (2010). Kıpçakskoe pis'mennoe nasledie III. Kıpçakskiy slovar. Almaty: Baur-Kasean.
• Gökdağ, B. A. (1993). Oğuz grubu Türk şivelerinde sıfat-fiiller. (Yayımlanmamış doktora tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Grønbech, K. (1942). Komanisches wörterbuch: türkischer wortindex zu codex Cumanicus, København: Munksgaard.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye’de etimolojik sözlük ve sözcük etimolojisi üzerine yayımlanan makalelere dair bir bibliyografya denemesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 55, 35-66.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü- etimolojik sözlük denemesi- I, II. Ankara: TDK Yayınları.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçe verintiler sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A.F. (2019). Seyfi Sarayȋ Gülistan tercümesi (kitab Gülistan bi’t-Türkȋ). Ankara: TDK Yayınları.
• Karasoy, Y. (1985). .Ahmed-i Da'i siracü'l kulüb. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Karasoy, Y. (1989). Şiban Han divanı (inceleme-metin). (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kononov A. N. (1980). Grammatika yazıka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov VII- IX vv. Akademiya Nauk SSSR Institut Vostokovedeniya, Nauka.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri (Şekil bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• Kuznetsov P.İ. (1995). Türkiye Türkçesinin morfoetimolojisine dair. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 43, 193-262.
• Levend, A. S., Dilaçar, A. ve Dilçin, C. (1972). Türkiye Türkçesinin tarihsel sözlüğü-örnek. Ankara: TDK Yayınları.
• Malov, S.E. (1932). Uygurskiye rukopidnıya dokumentı ekspeditsii S. F. Oldenburga. ZİVAN. T. 1, s. 129-149.
• Nevruz, Y. Karaçay-Malkar Türkçesinden Türkiye Türkçesine Açıklamalı Büyük Sözlük. https://www.scribd.com/document/618769005/767215-karacay-malkar-turkce-sozluk.
• Nişanyan, S. (2009). Sözlerin soyağacı: çağdaş Türkçenin etimolojik sözlüğü. İstanbul: Everest Yayınları.
• Orucov, Əliheydǝr (Ed.). (2006). Azǝrbaycan dilinin izahlı lüğǝti. Bakı: Şǝrq-Qǝrb.
• Ramstedt, G. J. (1957). Einführung in die altaische sprachwissenschaft. Helsinki: Lautlehre.
• Räsänen, M. (1949). Materialen zur lautgeschichte der Türkischen sprachen. Studia orientalia XV, Helsinki.
• Rassadin, V.İ. (1971). Fonetika i leksika Tofalarskogo yazıka. Nauk.
• Sağol, G. (1993). An ınter-linear translation Qj the Qur'an into Khwarazm Turkish. Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Cambridge Press.
• Salman, R. (1999). Türkçede sıfat-fiil eklerinin kalıcı isim oluşturma işlevleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 47, 188-223.
• Schwarz, H. G. (1992). An Uyghur-English dictionary. Bellingham, Washington: East Asian Studies Press.
• Sirotkina, M.Y. (1961). Çuvaşsko-Russkiy Slovar’. Moskova.
• Stachowski, M. (1993). Geschichte des jakutischen Vokalismus. Krakóv: Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches wörterbuch der Türkischen sprache. Krakóv: Księgarnia Akademicka.
• Starostin, S., Dybo A., Mudrak, O. (2003). An etymological dictionary of Altaic languages. I-III, Leiden: Brill.
• Tikence, S. B. (2019). Çağatay Türkçesinde söz dizimi (Uygur harfleriyle yazılmış Çağatayca seyfü'l mülûk hikâyesi, mecâlisü'n-nefâyis ve tezkire-i evliyâ'nın Çağatay Türkçesi çevirisi örneğinde). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Taymas, A. B. (1997). İbn Mühenna lügati, Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, Ş. (2001). İştikakçının köşesi: Türk dilinde kelimelerin ve eklerin hayatı üzerine denemeler. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z., Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (1997). On The Old Turkic Verbal Noun Suffix {-dOk}. Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 5-12.
• Toparlı, R. Çögenli M. S. ve Yanık, N. H. (1999). El-kavânînü'l-külliyye li-zabti'l-lügati't-Türkiyye. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. (2000). Kitāb-ı mecmū-ı tercümān-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. (2017). İrşâdü’l-mülük ve’s selâtîn. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. (2018). Ed-dürretü'l mudiyye fi'l-lügati't-Türkiyye. Ankara: TDK Yayınları.
• Tryjarski, E. (1972). Dictionnaire Arméno-Kiptchak. Warszawa: Państwowe Wydawnistwo Naukowe.
• Ünal, O. (2013). Yastık ve Yorgan Kelimelerinin Kökeni. Yorgan Kitabı (ed. Emine Gürsoy Naskali), s.175-183. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch – Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen,
• Yegorov, V. G. (1964). Etimologiçeskiy Slovar' Çuvaşskogo Yazıka. Çuvaşskoe Knijnoe İzdatel'stvo.
• Yüce, N. (1988). Mukaddimetü'l-Edeb, Ankara: TDK Yayınları.
• https://www.nisanyansozluk.com/kelime/yastık
• https://sozluk.gov.tr/?/yandık