Турецкие и Российские разведывательные службы в период перехода к современному состоянию (первая четверть хх века): Сравнительный анализ

Yıl 2022, Sayı: 7, 95 - 122, 30.06.2022

Aykut Çağlak

https://doi.org/10.48068/rusad.1115843

Öz

В истории разведывательных служб Турции и России переход к современному состоянию охватывает большой промежуток времени. В этом процессе выделяется критический период для обеих разведывательных традиций — первая четверть ХХ века. Представляется важным проведение сравнительного анализа состояния разведок двух стран этого периода. В данной статье представлена информация о турецкой и российской разведывательных организациях, которые имели глубокие традиции и действовали в первой четверти XX века. Были также рассмотрены институциональные структуры, цели создания, основные сферы деятельности разведок, их внутриструктурная преемственность, изменения, сходства и различия. Автором применяется междисциплинарный подход и используется сравнительный метод. Проведенный анализ в рамках переходного периода к современному состоянию разведывательных служб не только позволяет определить генетические коды турецкой и российской разведок, но и представляет собой методологическую модель для исследования аналогичных структур других государств в переходный период. Турецкие и российские специальные службы формировались на основе опыта имперской традиции и являлись дисциплинированными, послушными и эффективными средствами безопасности сдерживающего характера. Разведывательные организации работали, несмотря на смену политических режимов в Турции и России. В исследовании делается вывод о перспективности междисциплинарного подхода, при котором основные методологические особенности дисциплин сосредоточены на сравнительном анализе, обеспечивая новые возможности как для изучения истории разведывательных служб, так и для специальных исследований по безопасности и разведке.

Anahtar Kelimeler

Россия, Турция, разведка, пропаганда, организация

Proje Numarası

-

Turkish and Russian Intelligence Organizations in the Transition Period to Modern Intelligence – A Comparative Analysis

Öz

In the history of Turkish and Russian intelligence, the transition to modern intelligence spans a wide period of time and in this process, the first quarter of the 20th century stands out as a critical period for both intelligence traditions. However, the fact that the Turkish and Russian intelligence organizations that operated in this critical period were not discussed comparatively draws the attention as an important deficiency in the literature. This article aims to provide information on which intelligence organizations the Turkish and Russian intelligence, which has a deep-rooted tradition, took part in the field in the first quarter of the 20th century, and to explain the institutional structures, establishment purposes, intelligence perspectives, main fields of activity, internal-structural continuity, changes, similarities and differences of these organizations. Turkish and Russian intelligence organizations, which were structured and operated in the first quarter of the 20th century, are important parts of the transition to modern intelligence in the history of Turkish and Russian intelligence, and analyzing these organizations with a comparative method and an interdisciplinary approach makes it possible to obtain important findings. The analysis made in line with the aforementioned method and understanding and within the framework of the transition periods to modern intelligence not only enables the determination of the genetic codes of Turkish and Russian intelligence, but also serves as a methodological model for the determination of the genetic codes of the intelligence organizations of other states whose transition periods to modern intelligence coincide. In the transition period to modern intelligence, Turkish and Russian intelligence organizations are disciplined, adaptable and effective security devices with a deterrent character. In addition, although these organizations have unique structural features and differ from each other in this context, they were fed from the depths of Turkish and Russian history and were shaped by the intelligence experiences of the imperial tradition. Although the regimes in Turkey and Russia had changed, intelligence organizations had worked in harmony with the regime of their time. These results suggest that studies that adopt an interdisciplinary approach that prioritizes the basic methodological sensitivities of the disciplines of history and intelligence and that focus on comparative analyzes in this direction will provide a broader perspective to both the history of intelligence and the security and intelligence literature.

Anahtar Kelimeler

Russia, Turkey, intelligence, propaganda, organization

Proje Numarası

-

Modern İstihbarata Geçiş Dönemi Türk ve Rus İstihbarat Organizasyonları – Karşılaştırmalı Bir Çözümleme

Öz

Türk ve Rus istihbarat tarihinde modern istihbarata geçiş süreci asırlar süren geniş bir zaman dilimine yayılmakta ve bu süreçte 20. yüzyılın ilk çeyreği her iki istihbarat geleneği açısından da kritik dönem olarak öne çıkmaktadır. Ancak bu kritik dönemde faaliyet yürütmüş olan Türk ve Rus istihbarat organizasyonlarının karşılaştırmalı olarak ele alınmamış olması literatürdeki önemli bir eksiklik olarak göze çarpmaktadır. Bu makale, köklü bir geleneğe sahip olan Türk ve Rus istihbaratının 20. yüzyılın ilk çeyreğinde hangi istihbarat organizasyonlarıyla sahada yer aldığı konusunda bilgi verip, bu organizasyonların kurumsal yapılarını, kuruluş amaçlarını, istihbarat anlayışlarını, temel faaliyet alanlarını, iç-yapısal sürekliliklerini, değişimlerini, benzerliklerini ve farklılıklarını açıklamayı amaçlamaktadır. 20. yüzyılın ilk çeyreğinde yapılandırılmış ve faaliyet göstermiş Türk ve Rus istihbarat organizasyonları Türk ve Rus istihbarat tarihinde modern istihbarata geçişin önemli birer parçasıdırlar ve bu organizasyonların karşılaştırmalı bir yöntem ve disiplinlerarası bir yaklaşımla çözümlenmesi önemli bulgular elde etmeyi olanaklı kılmaktadır. Söz konusu yöntem ve anlayış doğrultusunda ve modern istihbarata geçiş dönemleri çerçevesinde yapılan çözümleme hem Türk ve Rus istihbaratının genetik kodlarının belirlenebilmesini sağlamakta hem de modern istihbarata geçiş dönemleri örtüşen diğer devletlerin istihbarat organizasyonlarının genetik kodlarının belirlenebilmesi noktasında da metodolojik bir model teşkil etmektedir. Modern istihbarata geçiş dönemi Türk ve Rus istihbarat organizasyonları caydırıcı karaktere sahip, disiplinli, merkezî güçle uyumlu ve etkili birer güvenlik aygıtıdırlar. Ayrıca bu organizasyonlar, kendilerine has yapısal özelliklere sahip olup bu bağlamda birbirlerinden farklı olsalar da Türk ve Rus tarihinin derinliklerinden beslenmiş ve imparatorluk geleneğinin istihbari tecrübeleriyle şekillenmişlerdir. Türkiye’de ve Rusya’da rejimler değişse de istihbarat organizasyonları, dönemlerindeki mevcut rejimle uyumlu çalışmışlardır. Bu sonuçlar ışığında, tarih ve istihbarat disiplinlerinin temel metodolojik hassasiyetlerini ön planda tutan disiplinlerarası bir yaklaşımı benimseyen ve bu doğrultuda karşılaştırmalı çözümlemelere yönelen çalışmaların gerek istihbarat tarihi gerekse de güvenlik ve istihbarat literatürüne daha geniş bir perspektif sağlayacağı değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Rusya, Türkiye, istihbarat, propaganda, organizasyon

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• Acar, Kezban. Başlangıçtan 1917 Bolşevik Devrimi’ne Kadar Rusya Tarihi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2004.
• Atay, Mehmet. “Rusya Gizli İstihbarat Servisleri: KGB’nin Kısa Tarihi.” Avrasya Dosyası - İstihbarat Özel 8/2 (Yaz 2002): 309-328.
• Aydın, Mesut. “Milli Mücadele Yıllarında İstanbul’da Faaliyet Gösteren Gizli Gruplar.” Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1989.
• Aydoğan, Erdal. Özkan, Asaf. “İstanbul’da Bir Ara Seçim: Yenibahçeli Şükrü Bey ile Nurettin Paşa’nın Mebusluğu Meselesi ve İstanbul Gizli Grupları Arasındaki Mücadele.” Belgi Dergisi 1/3 (Kış 2012): 323-341.
• Balcıoğlu, Mustafa. Teşkilat-ı Mahsusa’dan Cumhuriyet’e. Ankara: Asil Yayın Dağıtım, 2004.
• Benhür, Çağatay. “1920’li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri: Kronolojik Bir Çalışma.” Türkiyat Araştırmaları Dergisi 24 (2008): 277-313.
• Berkes, Niyazi. Türkiye'de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• Bilgin, Mehmet. Teşkilât-ı Mahsusa’nın Kafkasya Misyonu ve Operasyonları. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2017.
• Carr, Edward Hallett. Bolşevik Devrimi I (1917-1923). İstanbul: Metis Yayınları, 2006.
• Çağlak, Aykut. “Milli Mücadele’de Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2011.
• Çağlak, Aykut. “Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi’nin Milli Mücadele’de Oynadığı Rol.” Teşkilat-ı Mahsusa’nın 100. Yılında Türk İstihbaratı. (Ankara: Kripto Kitaplar, 2015): 87-134.
• Çağlak, Aykut. “Türk İstihbaratının Modern İstihbarata Geçiş Sürecindeki Uygulamalarının Türkiye’de Demokrasinin Gelişimine Katkıları.” Atatürk Yolu Dergisi 68 (Bahar 2021): 259-282.
• Çınar, Bekir. Devlet Güvenliği, İstihbarat ve Terör. Ankara: Sam Yayınları, 1997.
• Çukurova, Bülent. Kurtuluş Savaşında Haberalma ve Yeraltı Çalışmaları. Ankara: Ardıç Yayınları, 1994.
• Dallin, David J. Sovyet Casusları. Yarın Yayınları, 1968.
• Engin, Vahdettin. Asayiş – Sultan II. Abdülhamid’in İç Güvenlik Politikası. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013.
• Engin, Vahdettin. II. Abdülhamid ve Dış Politika. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2005.
• Fedor, Julie. Russia and the Cult of State Security – The Chekist Tradition, from Lenin to Putin. London and New York: Routledge - Studies in Intelligence Series, 2011.
• Figes, Orlando. “The Red Army and Mass Mobilization during the Russian Civil War 1918-1920.” Past & Present 129 (1990): 168-211.
• Georgeon, François. Sultan Abdülhamid. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Hagenloh, Paul. Stalin’s Police – Public Order and Mass Repression in the USSR 1926-1941. Washington and Baltimore: Woodrow Wilson Center Press and The Johns Hopkins University Press, 2009.
• Hiçyılmaz, Ergun. Karakol - Türk Devrimi’nde Bir Gizli Örgüt. İstanbul: Destek Yayınevi, 2012.
• Hiçyılmaz, Ergun. Teşkilatı Mahsusa. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2014.
• Hingley, Ronald. The Russian Secret Police – Muscovite, Imperial Russian and Soviet Political Security Operations. New York: Simon and Schuster, 1970.
• İlter, Erdal. Millli İstihbarat Teşkilatı Tarihçesi. Ankara: MİT Basım Evi, 2002.
• İlter, Erdal. "Osmanlılarda İstihbarat (XIV.- XIX. Yüzyıllar)." Avrasya Dosyası 8/2 (2002): 233-254.
• İrtem, Süleyman Kâni. Abdülhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansür. İstanbul: Temel Yayınları, 1999.
• İskit, Server R. Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları. Ankara: Başvekâlet Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları, 1943.
• İskit, Server R. Türkiye’de Matbuat Rejimleri. İstanbul: Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatı, Ülkü Matbaası, 1939.
• Karan, Kaya. Türk İstihbarat Tarihi - Yıldız İstihbarat Teşkilatı ve Teşkilat-ı Mahsusa’dan MİT’e. İstanbul: Truva Yayınları, 2008.
• Katamidze, Slava. Loyal Comrades Ruthless Killers – The Secret Services of the USSR (1917-1991). United States – Miami: Lewis International Inc. Copyright, 2003.
• Koloğlu, Orhan. Curnalcilikten Teşkilat-ı Mahsusa’ya. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2017.
• Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi – Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Leonard, Raymond W. Secret Soldiers of the Revolution – Soviet Military Intelligence 1918-1933. Westport Connecticut and London: Greenwood Press, 1999.
• Levy-Aksu, Noemi. Osmanlı İstanbulu’nda Asayiş 1879-1909. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Özkan, Asaf. “Arkadaşlarının Kaleminden Mim Mim Grubu Reisi Topkapılı Mehmet Bey.” Tarihin Peşinde 10 (2013): 29-62.
• Özkan, Tuncay. MİT’in Gizli Tarihi. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2003.
• Öztoprak, İzzet. Kurtuluş Savaşı’nda Türk Basını. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1981.
• Patterson, Michelle Jane. “Moscow Chekists During the Civil War, 1918-1921.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Simon Fraser University, 1991.
• Pehlivanlı, Hamit. Kurtuluş Savaşı İstihbaratında Askeri Polis Teşkilatı. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1992.
• Pehlivanlı, Hamit. Kurtuluş Savaşı İstihbaratında Tedkik Heyeti Amirlikleri. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1993.
• Pringle, Robert W. “Guide to Soviet and Russian Intelligence Services.” The Intelligencer: Journal of U. S. Intelligence Studies 18/2 (Winter / Spring 2011): 51-54.
• Pringle, Robert W. Historical Dictionary of Russian and Soviet Intelligence. Lanham Maryland-Toronto-Oxford: The Scarecrow Press, 2006.
• Riasanovsky, Nicholas V. Steinberg, Mark D. Rusya Tarihi. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2011.
• Shelley, Louise I. Policing Soviet Society – The Evolution of State Control. London and New York: Routledge, 1996.
• Skocpol, Theda. Devletler ve Toplumsal Devrimler. İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları, 2004.
• Solovyov, Dmitri. “Five Facts About Russian Military Intelligence.” http://www.reuters.com/article/us-russia-medvedev-intelligence-gru-sb-idUSTRE53N3K820090424 (Erişim tarihi: 23/05/2016)
• Stoddard, Philip H. Teşkilat-ı Mahsusa. İstanbul: Arma Yayınları, 2003.
• Tellal, Erel. “Sovyetlerle İlişkiler.” Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular Belgeler Yorumlar Cilt I (İstanbul: İletişim Yayınları, 2012): 155-177.
• Temur, Ferit. 20. Asrın Casusluk Şebekesi: Cambridge Beşlisi. Ankara: Hitabevi Yayınları, 2014.
• Turan, Şerafettin. Türk Devrim Tarihi – Ulusal Direnişten Türkiye Cumhuriyeti’ne (2. Kitap). Ankara: Bilgi Yayınevi, 2009.
• Turkey - National Intelligence System: Organization and Policy Handbook. Washington DC, USA: International Business Publications, 2016.
• Vernadsky, George. Rusya Tarihi. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• Zickel, Raymond E. (Ed.) Soviet Union: A Country Study - Library of Congress Cataloging in Publication Data. Washington: U. S. Government Printing Office, 1991.
• Ziemke, Earl F. The Red Army 1918-1941: From Vanguard of World Revolution to US Ally. London and New York: Frank Cass, 2004.
• Zuckerman, Fredric S. The Tsarist Secret Police Abroad – Policing Europe in a Modernising World. New York: Palgrave MacMillan, 2003