Geçmişten Günümüze Uşak’ta Tasavvuf Kültürü

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 1, 39 - 56, 28.06.2021

Mehmet Fatı , Mehmet Saki Çakır

Öz

Kadim bir yerleşim yeri olması sebebiyle Uşak, birçok Türkmen aşiretleri ile -az da olsa- gayrimüslim unsurlara yurt olmuştur. Türklerin Anadolu’yu yurt edinmesinden itibaren Uşak, birçok tarikata ev sahipliği yapmıştır. Bunların bir kısmı günümüzde faaliyetlerini sürdürürken diğer kısmı Uşak’ta müntesibi kalmamış ve inkıraza uğramıştır. Bir dönem bölgede Ahîlik, Bektaşîlik, Halvetîlik ve Rifâîlik tarikatları, aktif iken günümüzde temsilcileri bulunmamaktadır. Öte yandan Kadirîlik, Nakşibendîlik ve Uşşâkîlik tarikatlarını yaşatan sȗfîler hâlen faaliyetlerine devam etmektedirler. Halvetîliğin etkili bir kolu olan Uşşâkıyye, Uşaklı Hüsâmeddin Uşşâkî (ö. 1001/1593) tarafından kurulmuştur. Ümmî Sinan (ö. 1067/1657) ise halîfeleriyle Halvetîliği Uşak’ta yaymıştır. Bu halîfelerden Niyâzî-i Mısrî (ö. 1105/1694) öncülüğünde başlayıp devam eden medreseler, muallimhaneler Uşak’ta tasavvufun yerleşmesine katkı sağlamıştır. Günümüzde ise daha çok Nakşibendî-Halidîliğin bazı kollarının daha aktif olduğu görülmektedir.
Halkın din eğitimi ihtiyacı, bir taraftan devlet ve özel sektör tarafından açılan okullar ve kurumlarla karşılanırken diğer taraftan tarihi süreçte var olan tarikatlar, müntesiplerinin dini ihtiyaçlarını karşılamak için, tarikat faaliyetlerini dergâhlarda yürütürken, bir yandan da medreseler, vakıflar ve dernekler kurarak resmi eğitime destek sağlamışlardır.

Anahtar Kelimeler

Uşak, tarîkat, Ahîlik, Bektâşiyye, Halvetiyye, Kâdiriyye

Kaynakça

• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihî. 2 Cilt. Ankara: Barış Yayınları, 1999.
• Akkuş, Mehmet. “Hüsâmeddin Uşşâkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/515. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Algar, Hamid. “Bahâeddin Nakşibend”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/458-460. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Algar, Hamid. “Nakşibendiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/335-342. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Azamat, Nihat. “Kâdiriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/131-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bilgin, Azmi. “Sinâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/240-241. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Câmî, Abdurrahman. Nefahâtü’l-Üns, Evliyâ Menkıbeleri, trc. ve şerh: Lâmi Çelebi. haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 1998.
• Coşan, M. Esad. Hacı Bektâş-ı Velî ve Bektâşilik. İstanbul: Server Yayınları, 2013.
• Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1989.
• Çakır, Adalet. Abdülkâdir Geylânî ve Kadirîlik. 2 Cilt. İstanbul: İSAM Yayınevi, 2012.
• Çakır, Mehmet Saki. “Abdurrahman Halis Talebânî Kerkûkî ve Kitâbu’l- Meârif fî Şerh-i Mesnevî-i Şerîf Eseri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/44 (Haziran 2016), 1346-1351.
• Çiftçi, Fazıl. Hazreti Pîr Şeyh Şaban-ı Veli. Kastamonu: Hazreti Pîr Şeyh Şabân-ı Veli Kültür Vakfı Yayınları, 2005.
• Dalkıran, Sayın, “Hacı Bektaş Veli'nin Önde Gelen Halifelerinden Hacım Sultan ve Velayetnamesi”, 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı.
• Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2007.
• Durma, Abdulhalim. Evliyalar Şehri Uşak. y.y., t.y.
• Erkek, Mehmet Salih. “Uşak’ta İttihatçı Bir Mektep Müdürü: Ahmet Tahir Efendi (1876-1922)”. Tarih Okulu Dergisi 9/26 (Haziran 2016), 187-205.
• İbni Manzûr, Lisanü’l-Arab, Beyrut: Dâru Sadır, t.y.
• Kazıcı, Ziya, “Ahilik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/540-542 İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Uşşâkıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/232-233. İstanbul: TDV Yayınları, 2012).
• Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Muslu, Ramazan. Anadolu’da Tasavvuf Yolları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• “Bektaşiyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. ed. Semih Ceyhan. 447-488. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Hacım Sultan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/505-506. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Öngören, Reşat. “Osmanlı Türkiyesi’nde Tarikatlar”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. ed. Semih Ceyhan. 55-94. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Öntuğ, Mustafa Murat. "Uşak’ta Ahîlik ve Ahî Kurumları." Vakıflar Dergisi 32 (2010), 143-154.
• Özköse, Kadir. “Nakşibendiyye Tarîkatı’nın Temel İlkeleri”, Keşkül Dergisi 20 (2011), 4-7.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Târih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1993.
• Parmaksızoğlu, İsmet. İbni Batuta Seyehatnamesi’nden Seçmeler. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971.
• Samarrâî, Yunus İbrahim. Es-Seyyid Ahmed er-Rifai Hayatı ve Eserleri. çev. Münir Atalar. 2. Baskı. Bağdat: Esad Matbaası, 1988.
• Seber, Abdülkerim. “Antepli Ahmet Efendi’nin Evlatlarına Yazdığı Vasiyetname’nin Metin, Tahkik Ve Tercümesi”. Ağrı İslami İlimler Dergisi. 3 (2018), 34-48.
• Semerci, Bekir. Uşşak’ın Gönül Sultanları. İzmir: Başsaray Matbaası. 2. Baskı, 2008.
• Serin, Rahmi. İslâm Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler. İstanbul: Petek Yayınları 1984.
• Sır, Ayşe Nur. “Halvetiyye-Şabaniyye Meşayihindan Uşaklı Mustafa Özyürek Hoca Efendi Hayatı Ve Tasavvufi Düşünceleri”, II. Uşak Sempozyumu. 1/151-167. Uşak: Uşak Valiliği Uşak İli Kalkınma Vakfı Yayını, Ekim 2011.
• Şapolyo, Enver Behnan. Mezhepler Ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Elif Kitabevi, 2006.
• Şen, Nurcan. “XVII. Asır Uşaklı Mutasavvıf Halveti Şairleri”, II. Uşak Sempozyumu. 1/173-133. Uşak: Uşak Valiliği Uşak İli Kalkınma Vakfı Yayını, Ekim 2011.
• Tahralı, Mustafa. “Ahmed er-Rifâî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/127-130. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Tatcı, Mustafa. “Hazret-i Pir Şeyh Şaban-ı Veli ve Şabaniyye”. İstanbul: H yayınları, 2012.
• Tatçı, Mustafa - Kurnaz, Cemal. “Şâbân-ı Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/208-210. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Tayşi, Mehmet Serhan. “Ömer el-Halvetî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/65. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Tosun, Necdet. “Nakşibendiyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür, ed. Semih Ceyhan. 611-695. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Tümer, Haşim. Uşak Tarihi. İstanbul: Uşak Halk Eğitimine Yardım Derneği Yayınları, 1971.
• Uludağ, Süleyman. “Abdülkâdir-i Geylânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/234-239. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Uymaz, Türkan. Halvetiliğin Şabaniyye Kolunda Türk Musikisi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Uzgur, Mustafa. Velayet Bağının Gülü Eş-Şeyh Es-Seyyid Hafız Mustafa Uzgur Karsi. İstanbul: Özgür Yardımlaşma Dostluk Ve Eğitim Vakfı, 2019.
• Varlık, Mustafa Çetin. “Yâkub Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/278-279. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.