Selçukluların Mezhep Politikası ve Sonuçları

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 1, 6 - 25, 30.06.2024

Feyzullah Dündar , Sayin Dalkıran

Öz

Büyük Selçuklu Devleti, geniş bir alanı hâkimiyeti altına alarak Türk-İslam tarihine damgasını vurmuştur. Türklerin İslamlaşma sürecinde oldukça ehemmiyetli bir konuma haiz olan Büyük Selçuklu Devletinde birçok din ve mezhep varlığını sürdürmüştür. Hıristiyanlar ve Yahudiler başta olmak üzere Şaman, Budist, Hindu, Maniheist ve diğer dinlere mensup insanlar, Selçuklu topraklarında huzur ve barış içerisinde sorunsuz bir şekilde yaşamışlardır. Farklı dinlere mensup bu insanlar, kendilerini baskı altında hissetmemişler, dinlerini özgürce yaşama imkânı elde etmişlerdir. Din çeşitliliği konusunda oldukça zengin ve aynı zamanda renkli bir görüntü arz eden Selçuklu Devletinde aynı zenginliği İslam mezhepleri konusunda da görmek mümkündür. Geniş Selçuklu Coğrafyasında fıkhî mezheplerin yanı sıra Eş’arîlik, Mâtürîdîlik, Mu‘tezile, Şiîlik, Bâtınîlik, Hanbelîlik ve Kerrâmiyye gibi siyasî-itikadî mezheplerin birçoğunu da görmek mümkündür. Selçuklu coğrafyasında yaşama ve yayılma imkânı bulmuş bu mezhepler, ictimaî hayatı olumsuz etkilemedikleri ve sosyal barışı tehdit etmedikleri sürece, yöneticiler tarafından herhangi bir engelleme ve müdahale ile karşılaşmamışlardır. Selçuklular bulundukları bölgenin dinî, siyasî, sosyal ve kültürel özelliklerini dikkate alarak bir din ve mezhep politikası belirlemiştir. Belirlenen bu politika çerçevesinde farklı din ve mezhebe bağlı bütün insanlar barış ve huzur içerisinde yaşama fırsatı elde etmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Büyük Selçuklular, Sünnîlik, Şiîlik, Tasavvuf

Etik Beyan

Bu makalede Etik Kurul İzni gerektirecek bir durum bulunmamaktadır.

Sectarian Policy of The Seljuks And Its Results

Öz

Kaynakça

• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin. “İlk Selçuklu-Abbâsî İlişkileri”. Türkler. 4/1107-1119. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Ahmed bin Mahmud. Selçuk-Nâme. çev. Erdoğan Merçil. 2 Cilt. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1977.
• Ak, Ahmet. Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik. Ankara: Yayınevi Yayınları, 2009.
• Alptekin, Coşkun. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi.14 Cilt. İstanbul: Çağ Yayınları, 1992.
• Arslan, İhsan. “Ahmed b. Hanbel’in Siyasî Otorite Karşısındaki Tavrı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 12/3 (2012), 69-88.
• Avcu, Ali. “Terörün İtikadîleşmesine Bir Örnek: Haşişiler ve Hasan Sabbah”, e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 8/1 (Ocak 2015), 193-201.
• Aydın, Mehmet. “Türk Toplumunda Dinî Hoşgörünün Temelleri”.Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (Eylül 1998), 7-17.
• Aydınlı, Osman. “Kur’ân’ınYaratılmışlığı Meselesi ve Mu’tezile’nin Tarihî Seyrindeki Yeri-II”. Dini Araştırmalar 4/10 (Haziran 2001), 37-52.
• Barhebraeus. The Chronography of Barhebraeus, çev. Ernest Alfred Wallis Budge. London: Oxford University Press, 1932.
• Barthold, Vassiliy Viladimiroviç. Moğol İstilasına Kadar Türkistan, çev. Dursun Hakkı Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990.
• Brockelmann, Carl. İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, çev: Neşet Çağatay. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
• Cilacı, Osman. “Selçukluların İslam’a Davet Politikası ve Gayr-i Müslimlerle İlişkileri”. Diyanet İlmi Dergi 36/4 (2000), 19-30.
• Çağatay, Neşet- Çubukçu, İbrahim Agah. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1976.
• Daftary, Farhad. TheIsmailis: TheirHistoryandDoctrines. çev. Erdal Toprak. İstanbul: Doruk Yayınları, 2005. Dalkıran, Sayın. Hâricilerden Günümüze Ötekileştirme ve Şiddet. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınlar, 2019.
• Bedevî, Abdurrahman. Mezâhibu’l-İslamiyyîn. Beyrut: Dâru'l-İlmli’l-Melâyîn, 1997.
• Hüseynî, SadruddînEbu’l-Hasan Ali. Ahbâru’d-Devleti’s-Selçukiyye. çev. Necati Lügal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman. Râhat-üs-Sudür ve Âyet-üs-Sürûr. çev. Ahmed Ateş, 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1960.
• Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Tezkiretü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
• Gökhan, İlyas. “Sultan Melikşah Zamanında Suriye Üzerinde Selçuklu-Fatımî Mücadelesi”. Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2 (2013), 92-108.
• Hodgson, Marshall Goodwin Simms. The Secret Order of Assassins. New York: University of Pennsylvania Press, 2005.
• Hotinli, Rauf Ahmed. “Bağdat”, İslam Ansiklopedisi. 2/195-213. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1949. İbnü’l-Cevzî, Abdurrahman. El-Muntazam fî-Tarihi’l-Ümem’de Selçuklular. çev. Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-târih. çev. Abdülkerim Özaydın. 12 Cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• İbn Kesir. el-Bidâye ve’n-Nihaye. çev. Mehmet Keskin. 15 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1994.
• Kafesoğlu, İbrahim. Selçuklu Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Kafesoğlu, İbrahim. “Selçuklular”. İslam Ansiklopedisi. 10/353-416. İstanbul: MEB Yayınları, 1988.
• Kafesoğlu, İbrahim. Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1953.
• Kalaycı, Mehmet. Ehl-i Sünnet’in Reislerinden İmam-ı Eş’ari ve Eşa’rilik. Ankara: Anadolu Ay Yayınları, 2019.
• Kara, Seyfullah. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Karadaş, Cağfer. “Selçuklular’ın Din Politikası”. İslâm, Sanat, Tarih, Edebiyât ve Mûsikîsi Dergisi 1/2 (2003), 95-108.
• Kayhan, Hüseyin. “Selçuklu-Fatımî Halifeliği İlişkileri”. Türkler Ansiklopedisi. 4/753-759. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Kitapcı, Zekeriya. “Asrın Olayı. Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’in Halife El-Kâim’in Kızı Seyyide İle Evlenmesi ve Bazı Tarihî Gerçekler”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi I (1994) , 13-42.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Köymen, Mehmet Altay. Selçuklu Devri Türk Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Kutlu, Sönmez. Türkler ve İslam Tasavvuru. Ankara: İsam Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Lockhart, Laurence. “Hasan-i Sabbâhand the Assassins”. Bulletin of the School of Oriental Studies 5/4 (1928), 675-696.
• Madelung, Wilferd. “Mâturîdîliğin Yayılışı ve Türkler”, İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik. çev. Muzeffer Tan, nşr. Sönmez Kutlu. Ankara, Otto Yayınlar: 2003.
• Mevdûdî, Ebu'l-Alâ. Selçuklular Tarihi, çev. Ali Genceli. Ankara: Hilal Yayınları, 1971.
• Müroc, Perviz. “Kelam-e Felsefi Tevayül-e Nasır Hüsrev”. çev. Muhammed Emin Şahcoyi, Hemayeş-e Hekim Nasır Hüsrev Kabadyani. Tahran: Neşriyat-e Şehit Behişti, 1394.
• Nizâmülmülk. Siyâsetnâme. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 5. Basım, 1941.
• Piyadeoğlu, Cihan. Büyük Selçuklular Coğrafyasında Yaşayan Hristiyan-Yahudi Tebaa ve Devlet Ricaliyle Olan Münasebetleri. İstanbul: Etkin Kitaplar, 2011.
• Piyadeoğlu, Cihan. “Nizâmiye Medreselerinin Kuruluşu ve Önemi”. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi 8 (Haziran 2018), 124-1135.
• Sevim, Ali- Merçil, Erdoğan. Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,1995.
• Sıbtİbnü’l-Cevzî. Mir’atü’z-Zaman Fî Tarihi’l-Ayan. çev. Ali Sevim. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999. Sümer, Faruk. Oğuzlar. İstanbul: Ana Yayınları, 1980.
• Talas, Muhammed Asad. Nizâmiye Medresesi ve İslam'da Eğitim-Öğretim. çev. Sadık Şahin. Samsun: Etüt Yayınları, 2000.
• Taşkıran, Hasan. “Büyük Selçuklu Devletinde Bâtınî Suikastları ve Selçuklu Toplumunun Suikastlar Karşısındaki Tutumu”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 1/2 (Haziran 2013), 135-149.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Büyük Selçuklu Devletinde Vezirlerin Mezhebî Yönü ve Bunun Devlet Politikalarındaki Yansımaları”. Selçuklu Tarihi Bilim ve Düşünce (Bildiriler). Ankara: 2014.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Nizâmiye Medreseleri ve Büyük Selçuklularda Eğitim”. 5/721-727. Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Selçuklular ve Beylikler Devrinde Tasavvufî Düşünce”. Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Sosyal ve Siyasal Hayat 1/ 429-439. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Selçukluların Dinî Siyaseti ve İslam Âlemi (1040-1092). İstanbul: Tarih ve Edebiyat Vakfı Yayınları, 1999.
• Özaydın, Abdülkerim. “Kâim Bi-Emrillâh”. TürkiyeDiyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/210-211. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hasan Sabbâh”, TürkiyeDiyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/347-350. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmülmülk’ün Büyük Selçuklu İmparatorluğu’na Hizmetleri”. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi 8 (2018), 1-31.
• Tellioğlu, İbrahim. Türk-Ermeni İlişkileri ve 1915 Olayları. Trabzon: Türk Ocakları Yayınları, 2015.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 14. Basım, 2011
• Turan, Osman. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi.2 Cilt. İstanbul: Turan Neşriyat İstanbul Matbaası, 1969.
• Turan. Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar Metin Tercime ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
• Urfalı Mateos, Vekayinâme ve Papaz Grigor’un Zeyli, çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
• Watt, Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev: Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Yaltkaya, Mehmet Şerafettin. “Selçukîler Devrinde Mezahib”. Türkiyat Mecmuası 1 (1925), 101-118.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I:Anadolu’nun Fethi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1944.