Water Supply Problems in Jeddah in the Early Twentieth Century and the Attempts of Azmzāde Sādık al-Muayyad

Yıl 2022, , 141 - 164, 15.06.2022

Ömer Faruk Can

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1066239

Öz

The provision of potable water was one of the most pressing concerns of the Hijaz peninsula's cities. This issue, which has been significant since the Age of Ignorance, preserved its importance after the advent of Islam and evolved into public service over time. For ages, Muslim rulers were concerned about the lack of fresh water in Haramain, i.e., Mecca and Medina, and they invested there considerably. These investments have also benefited Jeddah, known as Mecca's gate. Even though the investments allowed the problem to be solved, the water scarcity was reiterated over time. The water shortage that pilgrims, troops, and city dwellers in Jeddah suffered at the turn of the twentieth century is discussed in this article. In this regard, Azmzāde Sādık al-Muayyad Bey's (1858-1910) initiatives will be examined in-depth, as will his struggle against the preventive efforts of local and regional actors confronted during this time. He was a significant diplomat throughout the Hamidian era and one of the project implementers in the field. In this research, the initiatives of a statesman from the ancien régime to solve a centuries-old problem will be studied. It makes sense to comprehend these attempts for at least two reasons. Firstly, it emphasizes that traditional water supply methods have not lost their popularity despite the increased usage of modern filtration and distillation technologies. Second, it provides a striking example of local actors' resistance levels in the first decade of the twentieth century. It would be beneficial to review the historical context of the city's water issue to understand the situation better. 

Anahtar Kelimeler

Ottoman History, Hajj, Hijaz, Khedive of Egypt, Abbas Hilmi Pasha, Water scarcity.

20. Yüzyıl Başlarında Cidde’de Su Temininde Yaşanan Güçlükler ve Azmzâde Sâdık el-Müeyyed’in Teşebbüsleri

Öz

Bu araştırma, hac yolculuğunda önemli bir noktayı temsil eden Cidde’nin öteden beri en büyük meselelerinden olan içme suyu tedariki konusuna odaklanmaktadır. Makalede, önceki dönemlerden kalma su sistemlerinin her zaman düzgün bir şekilde işletilmesinin veya işler kalmasını sağlamanın zorluğuna değinilmiş ve Cidde’deki su ticaretinin, mevcut su kanallarının çeşitli sabotajlarla harap edilmesi sonucunda sarnıç sahiplerinin tekeline düştüğü vurgulanmıştır. Ayrıca aynı dönemde şehrin nüfus yoğunluğunun büyük bir artış kaydetmesinin, içme suyunun arz-talep dengesinin iyice bozulmasına yol açtığına işaret edilmiştir. Çalışmada, 1910 yılında şehre idareci olarak tayin edilen II. Abdülhamid’in eski yaverlerinden Azmzâde Sâdık el-Müeyyed Bey’in (1858-1910) kısa görev süresi içinde kronikleşen su sorununu çözmeye yönelik teşebbüsleri mercek altına alınmıştır. Bu girişimleri esnasında ilk olarak Mısır Hıdivi II. Abbas Hilmi Paşa’nın (1892-1914) müdahalesi, ikinci olarak ise bazı yerel aktörlerin muhalefeti ile karşılaşan Sâdık Bey’in sorunları aşmak için gösterdiği çabalar etraflıca incelenmiştir. Böylece, yüzyıllardır devam edegelen bir soruna 20. yüzyılın ilk yıllarında bulunmaya çalışılan çözüm yolları ortaya konarak, Hicaz tarihiyle ilgili literatüre katkı sağlanması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarihi, Hac, Hicaz, Mısır hıdivi, Abbas Hilmi Paşa, Su sorunu.

Kaynakça

• Bilge, Mustafa L. “Cidde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 7/523-525. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• BL, British Library. India Office Records and Private Papers [IOR]. L/PS/10/68, 275/692 [135v]; 324/692 [160r-163v]; 302/692 [149r].
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası Evrakı [BEO]. No. 571, Gömlek No. 42805; No. 3697, Gömlek No. 277208; No. 3747, Gömlek No. 281012; No. 3758, Gömlek No. 281798; No. 4004, Gömlek No. 300228.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi [DH.MKT]. No. 841, Gömlek No. 6; No. 2351, Gömlek No. 106; No. 2617, Gömlek No. 43; No. 2673, Gömlek No. 93; No. 2738, Gömlek No. 36.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi [DH.MUİ]. No. 59-2, Gömlek No. 27.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Mütenevvia [DH.MTV]. No. 3, Gömlek No. 1; No. 14, Gömlek No. 6.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. İrâde Dahiliye [İ.DH]. No. 411, Gömlek No. 27228; No. 1479, Gömlek No. 37; No. 1481, Gömlek No. 43.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. İrâde Meclis-i Vâlâ [İ.MVL]. No. 182, Gömlek No. 5453.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vükelâ Mazbataları [MV]. No. 227, Gömlek No. 249.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektubî Mühimme Kalemi [A.}MKT.MHM]. No. 579, Gömlek No. 21.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Kamil Paşa Evrakı [Y.EE.KP]. No. 33, Gömlek No. 3239.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzât Evrakı [Y.MTV]. No. 304, Gömlek No. 14; No. 313, Gömlek No. 69.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende, Müteferrik [Y.PRK.M]. No. 4, Gömlek No. 14.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende, Yaveran, Maiyyet, Erkân-ı Harbiye Dairesi Evrakı [Y.PRK.MYD]. No. 26, Gömlek No. 104.
• Bostan, İdris. “Sâdık el-Müeyyed Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 35/399-400. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Burckhardt, John Lewis. Travels in Arabia. 2 vols. London: Henry Colburn, 1829.
• Ciner, Osman. El-Makdisi'nin Ahsenü't-Tekâsim fi Ma'rifeti'l-Ekâlim İsimli Eserinin Değerlendirilmesi ve Türkçe Tercemesi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Demir, Uğur. “Haremeyn, Şam, Cidde, Habeş, Yemen, Hindistan ve Mısır ile İlgili Bir Takrir”. Osmanlı Araştırmaları 43 (Haziran 2014), 301-339.
• Ekrem Reşad - Osman Ferid. 1327 Sene-i Maliyesine Mahsus Musavver Nevsal-i Osmânî: Üçüncü Sene. İstanbul: İkbal Kitabhanesi, 1327-1329.
• el-Ensarî, Abdülkuddüs. Mevsûatü Târihi Medineti Cidde. 2 Cilt. Cidde: Metâbiu'r-Ravza, 1980.
• Erken, Adil. XVIII. Yüzyıl Osmanlı Şam Valilerinin Emirü'l-Hacc Olarak Hizmetleri. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 306, Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa 462, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa 452 Numaralı Yazmaların Mukayeseli Transkripsiyonu-Dizini. 9. Cilt. haz. Yücel Dağlı – Seyit Ali Kahraman – Robert Dankoff. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Eyüb Sabri Paşa. Mir'âtü'l-Haremeyn (Haremeyn Tarihi): Mir'ât-ı Mekke (İnceleme-Metin). haz. Ömer Faruk Can – F. Zehra Can. ed. Göker İnan. 2 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Freitag, Ulrike. A History of Jeddah: The Gate to Mecca in the Nineteenth and Twentieth Centuries. Cambridge: Cambridge University Press, 2020.
• Gül, Muammer. “İlhanlı-Memlük Rekabetinden Osmanlı-Memlük Rekabetine: Hicaz Su Yollarının Tamiri Meselesinin Tarihi Arka Planı”. Belleten 70/259 (2006), 845–866.
• Güler, Mustafa. XVI.-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları ve Ehemmiyeti. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• İbrahim Rifat Paşa. Mir’âtü’l Harameyn: Bir Generalin Hac Notları (Muhtasar). çev. Lütfullah Yavuz. İzmir: Yitik Hazine Yayınları, 2010.
• İnan, Göker. “Târîh-i Âl-i Osmân (Rüstem Paşa Tarihi) Üzerine Notlar”. Kadim 1 (Nisan 2021), 11-35. https://doi.org/10.5281/zenodo.5000393
• Karaca, Ali. “II. Abdülhamid’in İdareyi Kontrol Mekanizmalarından Yaverlik Kurumu”. XIII. Türk Tarih Kongresi: Ankara, 4-8 Ekim 1999: Kongreye Sunulan Bildiriler, (III. Cilt-III. Kısım). 1701–1739. Türk Tarih Kurumu, 2002.
• Kasım İzzeddin. Hicaz Sıhhiye İdaresi Senevî Rapor: Hicaz’da Teşkilât ve Islahat-ı Sıhhiye ve 1329 Senesi Hacc-ı Şerifi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1328/1912.
• Kasım İzzeddin. Hicaz Sıhhiye İdaresi Senevî Rapor: Hicaz’da Teşkilât ve Islahat-ı Sıhhiye ve 1330 Senesi Hacc-ı Şerifi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1330/1914.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Kitab-ı Cihannümâ li-Kâtib Çelebi. İstanbul: Dârü't-Tıbâati'l-Âmire, 1145/1732-33.
• Kazem-zadeh, Hossein. Relation d'un pèlerinage à la Mecque en 1910-1911. Paris: Ernest Leroux, 1912.
• Kırat, Mevlüt. 1884 (H. 1301) Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesi (Transkripsiyon-Değerlendirme). Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kırmızı, Abdulhamit. “Meşrutiyette İstibdat Kadroları: 1908 İhtilalinin Bürokraside Tasfiye ve İkame Kabiliyeti”. 100. Yılında Jön Türk Devrimi. ed. Sina Akşin vd. 332–355. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• Korkmaz, Mehmet. XX. Yüzyıl Başlarında Kızıldeniz'de Osmanlı Denizcilik Faaliyetleri. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Koyunoğlu, H. Hüsnü. “Kâtip Çelebi’nin Cihannümâ’sı ve Bu Kitaba İbrahim Müteferrika’nın Yaptığı Eklemeler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/2 (2007), 147–166.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Sikâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 37/177-178. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kütükoğlu, Bekir Sıdkı. “Cihannüma'ya Dair”. Bilgi: Aylık Meslekî Fikir Dergisi 11/128 (1957), 10–12.
• L’Éclair, “Le Khédive à la Mecque” (26 Aralık 1909), 3. L’Intransigeant, “Le khédive d'Egypte négocie son indépendance” (10 Ekim 1908), 1. L’Intransigeant, “L'Egypte et la Turquie” (11 Ekim 1908), 1.
• Le Figaro, “Le pèlerinage du Khédive” (24 Aralık 1909), 2. Low, Michael Christopher. “Ottoman Infrastructures of the Saudi Hydro-State: The Technopolitics of Pilgrimage and Potable Water in the Hijaz”. Comparative Stu-dies in Society and History 57/4 (2015), 942–974. https://doi.org/10.1017/S0010417515000407
• Mağribî, Muhammed Ali. A‘lâmü’l-Hicâz fi’l-karni’r-râbi‘ aşer li’l-hicre: 1301-1400 h., 1883-1980 m. 4 Cilt. Cidde: Tihame, 1990.
• Matrakçı Nasuh. Rüstem Paşa Tarihi Olarak Bilinen Târih-i Âl-i Osmân: Osmanlı Ta-rihi, 699-968/1299-1561 (İnceleme-Tenkitli Metin). haz. Göker İnan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Ministère des affaires étrangères. Conférence sanitaire internationale de Paris, 10 oc-tobre-3 décembre 1903: Procès-verbaux. Paris: Imprimerie nationale, 1904.
• Nour, Tarig Mohamed. XVI. Yüzyılda Osmanlı İdaresinde Cidde. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Pétriat, Philippe. “Chapitre I. Faire du commerce à Djedda en 1850”. Le Négoce des Lieux saints : Négociants hadramis de Djedda, 1850-1950 (Paris: Éditions de la Sorbonne, 2016). Erişim 3 Ekim 2020. https://books.openedition.org/psorbonne/21831#tocto2n3
• Sâdık el-Müeyyed. Afrika Sahrâ-yı Kebîri'nde Seyahat: Bir Osmanlı Zabitinin Büyük Sah-ra'da Seyahati. haz. H. Bostan – N. Omaç. giriş ve sunuş İdris Bostan. İstanbul: Çamlıca Basın Yayın, 3. Baskı, 2015.
• Söylemezoğlu, Süleyman Şefik. Hicaz Seyahatnâmesi. haz. Ahmet Çaycı – Bayram Ürekli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Şemseddin Sami. Kâmûsü’l-A’lâm. 6 Cilt. İstanbul: Mihran Matbaası, 1306/1889.
• Tekindağ, Şehabettin. “Fâtih Devrinde Osmanlı-Memlûklu Münasebetleri”. Tarih Dergisi 30 (2011), 73–98.
• TNA, The National Archives. Foreign Office [FO]. No. 195/2350; No. 195/2376; No. 424/224; No. 685/3; No. 881/9811.
• Toy, Jean. La réglementation de la défense sanitaire contre la peste, la choléra, et la fièvre jaune d'après la Convention de Paris, 1903. Paris: J.-B. Baillière et fils, 1905.
• Türkmen, Zekeriya. “II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Ordusunda Ordu-Siyaset İlişkileri”. Erdem 12/35 (2000), 567–591.
• Yılmaz, Ömer Faruk. Osmanlı'nın Hicaz'da Deniz Suyu Arıtma Tesisleri Projesi. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2012.