A Critical Approach to the Discourse against Disagreements of the Qur’ānic Exegesis

Yıl 2019, Cilt: 21 Sayı: 40, 441 - 468, 15.12.2019

Bayram Demircigil

https://doi.org/10.17335/sakaifd.615630

Cited By: 2

Öz

Qur’ānic exegetical disagreements among commentators have been existing along with the history as a natural phenomenon. But they had been subject to being restricted or presented as detrimental by Ibn Taymiyyah (d. 728/1328) and his followers. They argue that disagreements among exegetes should be classified under the forbidden disagreements according to the Qur’ānic verses and Prophet’s sayings as well as the characteristics of exegetical disagreements among his companions. However, this evidence from the Qur’ān and the hadiths which portray disagreements as harmful and evil could not include disagreements on scientific issues. The reason behind the derogatory language used for disagreement in the Qur’ān and the hadiths is to prevent Muslims from being divided. Consequently, the exegetical disagreements among companions could not be simplified by reducing them to disagreement of variance (i.e.ikhtilaf al-tanawwuʽ). Because there had been among the companions of the Prophet some substantive disagreements amounting to contradiction (i.e. ikhtilaf al-taḍad). But in fact, Ibn Taymiyyah’s approach could not be reconciled with reality and scientific freedom. Besides, it reduces the Qur’ānic interpretations to preoccupation with narrations from salaf (the first three generations of the Muslim community). In this article, we will investigate the basics of this viewpoint. We also discuss whether the provided evidence matches Ibn Taymiyyah’s theory. 

Anahtar Kelimeler

Qur’ānic Exegesis, Companions, Disagreements, Variance, Substantive disagreements

Tefsirde İhtilaf Karşıtı Söylemin Tahlil ve Tenkidi

Öz

Fiilî bir durum olarak tarih boyunca hep var olan tefsir ihtilaflarının zaman zaman kısıtlanma ya da olumsuz gösterilme çabalarına maruz kaldığı görülmektedir. Ebu’l-Abbas Taḳıyyuddîn İbn Teymiyye (ö. 728/1328) ve bu hususta onu takip edenlerce ortaya konulan bu girişimin görüşlerini ayet ve hadislerle, ayrıca sahâbeden nakledilen tefsir ihtilaflarının mahiyeti üzerinden temellendirmeye çalıştıkları müşahede edilmektedir. Oysa ihtilafın olumsuz resmedildiği bu delil ve gerekçeler ilmî konulardaki ihtilafları kapsamamaktadır. Çünkü ayet ve hadislerde ihtilaf olgusunun olumsuz olarak anılması ve yerilmesi, Müslümanların kendi aralarında tefrikaya ve bölünmeye yol açacak türden fikir ayrılığına düşmemelerinin vurgulanması amacına matuftur. Sahâbe arasındaki tefsir ihtilaflarının da basitleştirilerek her zaman tenevvü ihtilaflarına indirgenmesinin makul olmadığı ve bunlar arasında tezat ihtilafı diyebileceğimiz yaklaşım farkından kaynaklanan değerlendirmelerin de bulunduğu görülmektedir. Dahası, söz konusu yaklaşımın hem reel durumla hem de bilimsel özgürlükle bağdaşmadığı açıktır. Ayrıca bu durum, tefsir faaliyetini seleften (sahâbe, tâbiûndan ve etbâu’t-tâbiînden oluşan ilk üç nesil) aktarılan rivayetlere indirgeme anlamı taşımaktadır. Bu çalışmada Kur’an ayetlerinin yorumlanması esnasında ortaya çıkan ihtilafların kısıtlı hale getirilerek tefsirin rivayete dayanan bir faaliyete indirgenmesi anlamına gelecek bu yaklaşımın temelleri incelenecek ve bu hususta dayanılan delillerin ileri sürülen iddiaya mesnet teşkil edip etmediği tespit edilecektir. 

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Sahâbe, İhtilaf, Tenevvü, Tezat ihtilafı

Kaynakça

• Âlûsî, Maḥmûd Şükrî. Ġâyetü’l-emânî fi’r-reddi ʽ ale’n-Nebhânî. Thk. Ebû Abdillah edDânî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1422.
• Beyhakî, Ebûbekir. Şuabu’l-îmân. Thk. Abdulalî Abdülḥamid Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423.
• Büyük, Enes. “Sahâbe Tefsirinde Hakîki İhtilâf Problemi ve Gerekçeleri”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 51 (2019): 107-129.
• Ceṣṣâṣ, Aḥmed b. Ali Ebûbekir er-Râzî. Aḥkâmu’l-Ḳur’ân. Thk. Muammed Sâdık elKamhâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1405.
• Cevziyye, İbn Kayyim. et-Tibyân fî eymâni’l-Ḳur’ân. Thk. Abdullah b. Sâlim el-Batâtî. Mekke: Dâru Âlemi’l-Fevâid, 1429.
• Cezâirî, Ṭâhir b. Ṣalih. Tevcîhü’n-naẓar ilâ usûli’l-eser. Thk. Abdulfettah Ebû Ġudde. 2 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbaati’l-İslâmiyye, 1416.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsirde Sahâbe İhtilafları”. Kur’an ve Sahâbe Sempozyumu. 217-242. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Dimyâṭî, Bennâ. İtḥâfu fuḍalâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-erbaate aşar. Thk. Enes Mühra. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Endelüsî, Ebû Ḥayyân Muḥammed b. Yusuf. el-Baḥru’l-muḥîṭ. Thk. Sıdkî Muhammed Cemil. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Erten, Mevlüt. “Tefsirde Sahâbenin Öznelliği”. Kur’an ve Sahâbe Sempozyumu. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Faḍl Hasen Abbas. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, esâsiyyâtuhu ve’t-ticâhâtuhû ve menâhicuh. 3 Cilt. Ürdün: Dâru’n-Nefâis li’n-Neşr ve’t-Tevzîʽ, 1437.
• Fenîsân, Suûd b. Abdillah. İḫtilâfu’l-müfessirîn esbâbuhû ve âsâruh. Riyad: Merkezu’dDirâsâti ve’l-İʽlâm - Dâru İşbiliya, 1418.
• İbn Âşûr, Muḥammed et-Ṭâhir. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Aṭıyye, Abdulḥak b. Ġâlib. el-Muḥarraru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’lʽ Azîz. Thk. Abdüsselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillah Muḥammed b. Abdillah. Tefsîru’l-Ḳur’âni’lʽ Azîz. Thk. Ebû Abdillah Huseyn İbn Ukkâşe, Muhammed b. Mustafa el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1423.
• İbn Ḥanbel, Ebû Abdillah Aḥmed b. Muḥammed. Müsned. Thk. Şuayb el-Arnaût v.dğr. 45 Cilt. b.y.: Müessesetu’r-Risâle, 1421.
• İbn Ḥanbel, Ebû Abdillah Aḥmed b. Muḥammed. ez-Zühd. Thk. Muhammed Abdüsselam Şahin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 1420.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Ḳur’âni’lʽ Aẓîm. Thk. Muhammed Hüseyn Şemsuddîn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed Abdullah b. Müslim. Te’vîlu müşkili’l-Ḳur’ân. Thk. İbrahim Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Ṣaʽd, Ebû Abdillah Muḥammed. et-Ṭabaḳâtu’l-Kübrâ. Thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Taḳıyyuddîn. el-Fetâva’l-kübrâ. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1408.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Taḳıyyuddîn. İḳtiḍâu’s-ṣırâṭı’l-müstaḳîm li muḫâlefeti aṣhâbi’l-caḥîm. Thk. Nâsır Abdülkerim el-Akl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1419.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Taḳıyyuddîn. Mecmû ʽ uʽl-fetâvâ. Thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım. 35 Cilt. Medine: Mücemmeʽu’l-Melik Fehd, 1416.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Taḳıyyuddîn. Muḳaddime fî uṣûli’t-tefsîr. Kahire: Mektebü’t-Türâsi’l-İslâmî, ts.
• İbnu’l-Arabî, Muḥammed b. Abdillah Ebûbekir. Aḥkâmu’l-Ḳur’ân. Thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Kahraman, Ferruh. Ulûmu’l-Kur’ân Özelinde Tefsîrde İhtilâflar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2011.
• Kahraman, Ferruh. “Tefsîrde Tenevvü ve Tezâd İhtilâfı Ayrımının Yetersizliği”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/24 (2013): 101-104.
• Kara, Osman. “Müfessirlerin Sahîh Yorum Farklılıklarının Sebepleri”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11/3 (2011): 73-94.
• Ḳâsımî, Muḥammed Cemâluddîn b. Muḥammed. Meḥâsinu’t-te’vîl. Thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Koca, Ferhat. “Takıyyüddin İbn Teymiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20: 391-393. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Mâtürîdî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Muḥammed. Te’vîlâtü Ehli’s-sünne. Thk. Mecdî Baslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426.
• Mâverdî, Ebu’l-Ḥasen Ali b. Muḥammed. en-Nüketü ve’l-ʽuyûn. Thk. es-Seyyid İbn Abdilmaksûd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Muḳâtil b. Süleyman. Tefsîr. Thk. Abdullah Mahmud Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Muḥammed Süleyman, Muḥammed Ṣaliḥ. İḫtilâfu’s-selef fi’t-tefsîr beyne’t-tanẓîr ve’ttaṭbîḳ. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1430.
• Mübârekfûrî, Ebu’l-Alâ Muḥammed Abdurraḥman. Tuḥfetü’l-Aḥvezî bi Şerhi Câmi ʽ i’tTirmiẕî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mücahid b. Cebr, Ebu’l-Ḥaccâc. Tefsîr. Thk. Muhammed Abdüsselam Ebu’n-Neyl. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî el-Hadîse, 1410.
• Râzî, Muḥammed b. Ömer Faḫruddîn. Mefatîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Daru İhyâi’tTurâsi’l-Arabî, 1420.
• Sa‘lebî, Aḥmed b. Muḥammed. el-Keşf ve’l-beyân an tefsîri’l-Ḳur’ân. Thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 2002.
• Şâṭıbî, Ebû İsḥak İbrahim b. Musa. el-Muvâfaḳât. 7 Cilt. b.y.: Dâru İbn Affân, 1417.
• Semʽânî, Manṣûr b. Muḥammed. Tefsîru’l-Ḳur’ân. Thk. Yâsir b. İbrahim ve Ġanîm b. Abbâs. 6 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1997.
• Suyûṭî, Abdurraḥman b. Ebîbekr Celâluddîn. ed-Dürru’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Suyûṭî, Abdurrahman b. Ebîbekr Celâluddîn. el-İtḳân fî ʽ ulûmi’l-Ḳur’ân. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etu’l-Mısriyye, 1394.
• Suyûṭî, Abdurrahman b. Ebîbekr Celâluddîn. Nevâhidu’l-ebkâr ve şevâridu’l-efkâr. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1424.
• Süslü, Mehmet Zeki. Kur’ân Tefsirinde Sahâbenin Görüş Farklılıkları. Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2009.
• Şarkâvî, Aḥmed Muḥammed. “İḫtilâfu’l-müfessirîn esbâbuhû ve ḍavâbiṭuh”. el-Mecelletu’lʽ ilmiyye li Külliyyeti Uṣûli’d-dîn ve’d-daʽva 17 (2004): 1-59.
• Şevkânî, Muḥammed b. Ali b. Muḥammed. Fetḥu’l-ḳadîr. 6 Cilt. Dimaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1414.
• Ṭaberî, Ebû Câʽfer Muḥammed b. Cerîr. Câmi ʽ u’l-beyân fî te’vîli’l-Ḳur’ân. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2000.
• Ṭahavî, Ebû Caʽfer Aḥmed b. Muḥammed. Aḥkâmu’l-Ḳur’ân. Thk. Sadettin Ünal. 2 Cilt. İstanbul: İsam Yayınları, 1995.
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Vâḥidî, Ebu’l-Ḥasen Ali b. Aḥmed b. Muḥammed. et-Tefsîru’l-basîṭ. 25 Cilt. Riyad: Imâdetu’l-Bahsi’l-İlmî ve Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430.
• Yaḥya b. Sellâm, İbn Ebî Saʽlebe. Tefsîr. Thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425.
• Yaḥya b. Sellâm, İbn Ebî Saʽlebe. et-Tesârîf li tefsîri’l-Kur’ân mimmeştebehet esmâuhû ve tesarrafet meânîh. Tunus: eş-Şeriketu’t-Tûnisiyye li’t-Tevzîʽ, 1979.
• Zeccâc, Ebû İsḥâk İbrahim b. es-Serî. Meâni’l-Ḳur’ân ve i‘râbuh. Thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1988.
• Zemaḫşerî, Ebu’l-Ḳâsım Maḥmud b. Ömer. el-Keşşâf an haḳâiḳı ġavâmiḍı’t-tenzîl ve ʽ uyûni’l-eḳâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407. Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedruddîn. el-Burhân fî ulûmi’l-Ḳur’ân. Thk. Muhammed Ebu’lFadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütüb’i-Arabiyye, 1376.