Doğu Bağdat’ta Dârülhilâfe’nin Ortaya Çıkışı ve Burada İnşa Edilen Saraylar (279-334/892-945)

Yıl 2020, Cilt: 22 Sayı: 42, 285 - 313, 15.12.2020

Saim Yılmaz , Ömer Sazak

https://doi.org/10.17335/sakaifd.796487

Cited By: 1

Öz

Abbâsîler’in (132-656/750-1258) ikinci halifesi Mansûr (136-158/754-775), devletin merkezi ola-rak kurduğu Bağdat şehrinin ortasına hilâfet sarayını inşa ettirmişti. Sonraki halifeler, hilâfet sarayı olarak Bağdat’ın batısı ve doğusunda inşa edilen çeşitli sarayları tercih ettiler. İkamet edilen saraylar değişiklik gösterse de Bağdat şehri, 221 (836) yılında yönetim Sâmerrâ’ya taşınıncaya kadar yaklaşık doksan yıl hilâfet merkezi olmaya devam etti. Sâmerrâ’dan yeniden Bağdat’a dönüşte, Doğu Bağdat’ta yer alan Hasenî Sarayı hilâfet sarayı yapıldı. Halife Mu‘tazıd (279-289/892-902) ve oğulları bu sarayın çevresinde beş ayrı saray ve farklı yapılar inşa ettirdiler. Dârülhilâfe adı verilen bu yeni yerleşim yeri, devletin yıkılışına kadar halifelerin ikamet ettikleri kalıcı bir merkez haline geldi. Bu çalışmada Mu‘tazıd ve oğulları tarafından Dârülhilâfe sınırları içerisinde yaptırılan saraylar incelenmiştir. Tarihçiler arasında görüş ayrılığına neden olan devlet merkezini Sâmerrâ’dan Bağdat’a taşıyıp Hasenî Sarayı’nı hilâfet sarayı olarak kullanan ilk halifenin kim olduğu konusu bu incelemenin önemli bir noktasını teşkil ettiğinden öncelikle ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Dârülhilâfe, Hasenî Sarayı, Süreyyâ Sarayı, Tâc Sarayı, Dârüşşecere, Firdevs Sarayı, Cevsakulmuhdes

The Emergence of Dār al-Khilāfa in East Baghdād and Palaces Built There (279-334/892-945)

Öz

al-Manṣūr (136-158/754-775), the second caliph of the ʿAbbāsids (132-656/750-1258), had the palace of caliphate built in the middle of the city of Baghdād, which was established as the center of the state. Later caliphs preferred various palaces built in the west and east of Baghdād as the palace of the caliphate. The city of Baghdād continued to be a center of caliphate for about ninety years until the ʿAbbāsid administration moved to Sāmarrā’ in 221 (836), although the palaces inhabited were different. On the way back from Sāmarrā’ to Baghdād, the Ḥasanī Palace in East Baghdād was built as a caliphate palace. Caliph al-Muʿtaḍid (279-289/892-902) and his sons had five palaces and different structures built around this palace. This new settlement, called Dār al-Khilāfa, became a permanent center where the caliphs lived until the collapse of the state. In this study, the palaces built by al-Muʿtaḍid and his sons within the borders of Dār al-Khilāfa were examined. The issue of who was the first caliph who moved the state center from Sāmarrā’ to Baghdād and used the Ḥasanī Palace as the palace of caliphate, which caused a difference of opinion among historians, was addressed first, as it constitutes an important point of this study.

[You may find an extended abstract of this article after the bibliography.]

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Dār al-Khilāfa, Qasr al-Ḥasanī, Qasr al-Thurayyā, Qasr al-Tāj, Dār al-Shajarah, Qasr al-Firdaws, al-Jawsak al-Muhdath

Kaynakça

• Arîb b. Sa‘d. “Sılatü Târîḫi’t-Taberî”. Târîḫu’r-rusül ve’l-mülûk. nşr. Ebü’l-Fażl İbrahim. 11/11-184. Beyrut: Dârü’l-Ma‘ârif, 1967.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Abbâsîler’den Mısır’da Kurulan Hanedanlara Vezirlik Müesse-sesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 28 (2012), 117-149.
• Cüveynî, Atâ Melik. Târîḫ-i Cihângüşâ. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Dûrî, Abdülaziz. “Bağdat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/425-433. İstan-bul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Dündar, Abdülhamit. 4/10. Yüzyılda Bağdat (Topografya, Toplumsal Yapı, Gündelik Hayat). Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019.
• Ehsan Yar-Shater (ed.). The History of al-Tabarî. 38 Cilt. Albany: State University of New York Press, 1987.
• Ertuğ, Zeynep Tarım. “Saray”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/117-121. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Eyice, Semavi. “İstanbul’da Abbâsi Saraylarının Benzeri Olarak Yapılan Bir Bizans Sarayı: Bryas Sarayı”. TTK Belleten 23/89 (1959), 79-99.
• Halıcı, Feyzi. “Çevgân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/294-295. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Ĥamdullah el-Müstevfî. The Geographical Part of the Nuzhat al-Qulub. çev. G. Le Strange. Leiden: Publications of the Institute for the History of Arabic-Islamic Science, 1919.
• Hançabay, Halil İbrahim. “Hüseyin Polat, Kuruluşundan XII. Yüzyılın İkinci Yarısına Kadar Bağdat ve Ebu’l-Ferec İbnu’l-Cevzi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 61/1 (2020), 219-228.
• Hançabay, Halil İbrahim. “Abbâsîler’in Son Dönem Vezirlerinden Ebü’l-Muzaffer Yahya b. Hübeyre (ö. 560/1165)”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53 (2017), 45-72.
• Ḫatîb el-Baġdâdî, Ebû Bekr el-Ḫatîb Aḥmed b. Ali b. Ŝâbit. Târîḫu Baġdâd ev Medîneti’s-Selâm. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• Hemedânî, Muḥammed b. Abdülmelik. “Tekmiletü Târîḫi’ṭ-Ṭaberî”. Târîḫu’r-rusül ve’l-mülûk. nşr. Ebü’l-Fażl İbrahim. 11/186-489. Beyrut: Dârü’l-Ma'ârif, 1967.
• Hizmetli, Mustafa. “Abbâsîlerde Saraylar ve Saray Hayatı”. İslam Tarihi ve Medeniyeti. 319-356. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
• İbn Abdülḥak el-Baġdâdî. Merâṣidü’l-ıṭṭılâʿ ʿalâ esmâʾi’l-emkine ve’l-bikaʿTekmiletü Târîḫi’ṭ-Ṭaberî. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1992.
• İbn Keŝîr, İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrut: Mektebetü’l-Ma‘ârif, 1981.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Aḥmed b. Muḥammed. Kitâbü tecâribi’l-ümem ve teâḳibü’l-hi-mem. nşr. H. F. Amedroz-D. S.Margoliouth. 2 Cilt. Kahire, 1915.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâleddîn Abdurraḥmân b. Ali. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muḥammed Abdülḳadir Aḥmed Aṭâ-Muṣtafa Abdülḳadir Aṭâ. 18 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Eŝîr, İzzeddin Ali b. Muḥammed. el-Kâmil fi’t-târîḫ. nşr. C. J. Tornberg. 13 Cilt. Beyrut, 1979.
• İbnü’l-İbrî, Ebü’l-Ferec. Târîhu muḫtaṣari’d-düvel. çev. Şerefeddin Yaltkaya. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• İbnü’t-Ṭıḳṭaḳā, Muḥammed b. Ali b. Tabâtabâ. el-Faḫrî fi’l-âdâbi’s-sulṭâniyye ve’d-dü-veli’l-İslâmiyye. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Kan, Kadir. Abbâsîler’in Birinci Asrında Bağdat (145-232/762-847. Uludağ Üniversitesi, Doktora Tezi, 2010.
• Kitâbü’l-Havâdiŝ. nşr. Beşâr Avvâd Ma‘rûf-İmâd Abdüsselâm Raûf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1997.
• Lassner, Jacob. The Topography of Baghdad in the Early Middle Ages. Detroit: Wayne State University Press, 1970.
• Makdisi, George M. “The Topography of Eleventh-Century Baghdad: Materials and Notes”. Arabica 6/2 (1959), 178-197.
• Merçil, Erdoğan. “Şahne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/70-71. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Mes‘ûdî, Ali b. Ḥüseyin. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve me‘âdînü’l-cevher. nşr. Muḥammed Muḥyiddîn Abdülḥâmîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-Asriyye, ts.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Özaydın, Abdülkerim. “Bağdat (Kültür ve Medeniyet)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/437-441. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Özervarlı, M. Sait. “Firdevs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/123-124. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Polat, Hüseyin. Kuruluşundan XII. Yüzyılın İkinci Yarısına Kadar Bağdat ve Ebu’l Ferec İbnu’l-Cevzi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Reşîd b Zübeyr. eẕ-Ẕehâʾir ve’t-tuḥaf. Kuveyt: Matbu‘atü Hükûmeti’l-Kuveyt, 1984.
• Reşîdüddin Fazlullah. Câmiʿu’t-tevârîh (İlhanlılar Kısmı). çev. İsmail Aka vd. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Ṣâbî, Ebü’l-Ḥüseyin Hilâl b. Muḥassin. Rüsûmü Dâri’l-ḫilâfe. nşr. Mîhâîl Avvâd. Beyrut: Dârü’r-Râidi’l-Arabî, 1986.
• Strange, Guy Le. Baghdad During the Abbasid Caliphate. Oxford: The Clarendon Press, 1993.
• Ṣûlî, Ebû Bekr Muhammed b. Yaḥyâ. Aḫbârü’r-Râzî-Billâh ve’l-Müttaḳîlillâh. nşr. Heyworth Dunne. Beyrut: y.y., 1983.
• Ṣûlî, Ebû Bekr Muhammed b. Yaḥyâ. Ḳısmün min aḫbâri’l-Muḳtedir-Billâh el-ʿAbbâsî. nşr. Halef Reşîd Nu'mân. Beyrut: Dârü’ş-Şu'ûni’s-Sekâfeti’l-'Âmme, 1999.
• Süyûṭî, Celâleddin. Târîḫu’l-ḫulefâʾ. nşr. Ḳâsım er-Rıfâ'î-Muḥammed el-Oŝmânî. Bey-rut: Dârü’l-Kalem, 1986.
• Şeşen, Ramazan. “Dârülhilâfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/538-539. İs-tanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Ṭaberî, Muḥammed b. Cerîr. Târîḫu’r-rusül ve’l-mülûk. nşr. Muḥammed Ebü’l-Fażl İbrahim. 11 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maʻârif, 1990.
• Terzi, Mustafa Zeki. “Gulâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/178-180. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Yâkūt el-Hamevî. Muʿcemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• Yılmaz, Saim. Mu‘tazıd ve Müktefî Döneminde Abbâsîler. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2006.
• Yiğit, İsmail. Emevîler (661-750). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Yuvalı, Abdülkadir. İlhanlı Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2017.
• Zeydan, Corci. İslam Uygarlıkları Tarihi. çev. Nejdet Gök. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, ts.