Abdulilâh b. Arafe’nin Bilâdü Ṣâd Romanında Tarih, Hayal ve İrfân

Yıl 2021, Cilt: 23 Sayı: 44, 449 - 480, 15.12.2021

Ahmet Bostancı , Fatma Hayrünnisa Çil

https://doi.org/10.17335/sakaifd.977386

Öz

Abdulilâh b. Arafe irfânî roman projesi ile tanınan Faslı bir yazardır. On dört roman şeklinde yazmayı planladığı projesinin on birinci eseri 2019 yılında yayımlanmıştır. Bu romanlarda, tarihî şahsiyetlerin hayat hikayeleri hayalî ve irfânî konularla birlikte yer almaktadır. Bu eserlerin amacı, sadece tarihî şahsiyetlerin hayatlarından bahsetmek değil, aynı zamanda irfânî konulara yer vermek ve okuyucuyu içsel bir yolculuğa çıkarmaktır. Bu çalışmamızda; İbn Arafe’nin irfânî romanlarının üçüncüsü olan Bilâdü Ṣâd romanını tarih, hayal ve irfân unsurları bakımından inceledik. Bu unsurların romanda nasıl yer aldığını tespit etmeye çalıştık. Roman; Endülüslü şair Ebu’l-Hasan eş-Şuşterî’nin hayat hikayesini konu edinmekte, Şuşterî’nin yaşadığı dönemin sosyal ve siyasî hayatına değinmektedir. Romanda, Şuşterî’nin bazı şiirlerine yer verilmekte, böylece romanda verilmek istenen mesajlar, Şuşterî’nin beyitlerinde ifade edilen anlamlarla desteklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Edebiyatı, İrfânî roman, Abdulilâh b. Arafe, Ebu'l-Hasan eş-Şuşterî, Bilâdü Ṣâd

History, Imagination, and Knowledge in ʿAbd al-Ilāh b. ʿArafa’s Novel of Bilād Ṣād

Öz

ʿAbd al-Ilāh b. ʿArafa is a well-known Moroccan writer for his gnostic novel project. The eleventh work of his 14 novels project that he planned to write was published in 2019. In these novels, the life stories of historical characters exist with imaginary and spiritual subjects. The goal of these books is not only to talk about the lives of historical figures but also to give place to spiritual issues and take the reader on an inner journey. In this study, we have examined the third novel of Ibn ʻArafa, Bilād Ṣād in terms of the elements of history, imagination, and knowledge. We have tried to determine how these elements take place in the novel. The novel is about the life story of the Andalusian poet Abū al-Ḥasan al-Shushtarī, and it touches on the social and political life of the period in which Shushtarī lived. It is clear that in this novel, some of Shushtarī’s poems exist. Thus, the messages of the book are supported by meanings expressed in the poetry of Shushtarī.
[You may find an extended abstract of this article after the bibliography.]

Anahtar Kelimeler

Arabic Literature, Gnostic Novel, ʿAbd al-Ilāh b. ʿArafa, Abū al-Ḥasan al-Shushtarī, Bilād Ṣād

Kaynakça

• Abbûd, Târık. “Mevtun saġîrun: Hayâtu İbn ʿArabî beyne’l-haḳîkati ve’l-ḥayal”. el-Meyâdîn. Erişim 19 Kasım حياة ابن عربي بين الحقيقة والخيال | الميادين .."موت صغير" . 2021 (almayadeen.net)
• Adlûnî, Muhammed. Ebu’l-Ḥasan eş-Şuşterî ve felsefetühu’ṣ-ṣûfiyye. Dârülbeyzâ: Dâru’s-Sekâfe, 2005.
• Aktaş, Şerif. Edebiyat ve Edebî Metinler Üzerine Yazılar. Ankara: Kurgan Edebiyat Yayın-ları, 2011.
• ʿAlvân, Muhammed Hasan. Mevtun saġîrun. Beyrut: Dâru’s-Sâkî, 2016.
• Argunşah, Hülya. “Tarihî Romanda Post-Modern Arayışlar”. İlmî Araştırmalar 14 (2002), 17-27.
• Aşv, Selîme. “Tavẓîfu’l-ʿirfân fi’r-rivâyeti Bilâdi Ṣâd”. Mecelletü Âfâkin İlmiyye 13/1 (2021), 381-400.
• Aydın, Mehmet S. “İnsân-ı Kâmil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/330-331. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aydın, Mustafa. “Müveşşah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/229-231. İs-tanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ben ʿArafa, ʻAbdelilah. Tawaseen al Ghazali. Paris: Sagesse d’Orient, 2016.
• Benarafa, Abdelillah. Cüneyd-i Bağdadî: Hikmetin Peşinde, çev. Ahmet Hamdi Can. İs-tanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• Benarafa, Abdelillah. Mount Qāf. çev. Abdulvâhid Lu’lu’a. USA Strategic Book Publis-hing and Rights Co. LLC, 2015.
• Berîkî, Abdulilâh. el-Ḫitâbü’s-ṣûfiyyü fî rivâyeti “Cebeli Ḳāf” li-ʿAbdililâh b. ʿArafe. Fes: Câmiatü Sîdî Muhammed b. Abdullah, Külliyyetü’l-Âdâb ve’l-Ulûmi’l-İnsâniyye, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Berîkî, Abdulilâh. el-İbdâʿ ve’t-telaḳḳî fi’s-serdi’l-ʿirfânî: Dirâsetün taḥlîliyyetün fî meşrûʿi’r-rivâyeti’l-ʿirfâniyye li’r-rivâiyyi ʿAbdililâh b. ʿArafe. Tetuvan: Câmiatü Abdülmâlik es-Saʿdî, Külliyyetü’l-Âdâb ve’l-Ulûmi’l-İnsâniyye, Doktora Tezi, 2015.
• Bûmedyen, Kerûm. Ebu’l-Ḥasan eş-Şuşterî eṣ-ṣûfiyyü’l-cevvâl: Ḥayâtuhu ve şiʿrihi. Ceza-yir: Dâru’t-Tevfîkiyye, 2011.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri & Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2. Basım, 2004.
• Ceyhan, Semih. “Tecellî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/241-243. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. İbn Arabî’de Ma’rifetin İfadesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2011.
• Çetin, Nurullah. Roman Çözümleme Yöntemi. Ankara: Öncü Kitap, 2013.
• Çıkla, Selçuk. “Romanda Kurmaca ve Gerçeklik”. Hece 65/66/67 (2002), 111-129.
• Değirmenci, Hakan. “Tarihi Roman Kavramı ve Türk Romanında (1875-2020) İstan-bul’un Fethine Genel Bakış”. Edebî Eleştiri Dergisi 4/2 (2020), 167-182.
• Demir, Ethem. “Arap Tasavvufî Romanlarının Yapısı ve Kurgusu”. Çukurova Üniver-sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2019), 251-262.
• Demir, Ethem. “Modern Arap Edebiyatında Tasavvufî Roman”. Tasavvur 5/1 (2019), 39-60.
• Demir, Osman. “Yakīn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/271-273. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Duman, M. Zeki - Altundağ, Mustafa. “Hurûf-ı Mukattaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/401-408. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ekici, Özlem Kılıç. “Denizden Gelen Cevherler: Deniz Kabukları”. TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi 609 (Ağustos 2018), 52-61.
• Elhajhamed, Abdulsattar. “İbnü’l-ʿArabî fi’r-rivâyeteyni’l-ʿArabiyyeti ve’t-Türkiyyeti: Dirâsetün Muḳâranetün beyne rivâyetey Cebeli Ḳāf ve Zidyâr el-Endelüsî”. İstanbul Üniversitesi Şarkiyat Mecmuası 34 (2019), 1-15.
• Gırnâtî, Ebû Ca’fer Aḥmed b. İbrâhim. “Kitâbu Ṣılati’ṣ-ṣıla”. Kitâbü’ṣ-Ṣıla li-İbn Beşkevâl ve meʿahu Kitâbu Ṣılati’ṣ-ṣıla. thk. Şerîf Ebu’l-Alâ el-Adevî. 3/227-228. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2008.
• Gubrînî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ahmed b. Abdullah.ʿUnvânu’d-dirâye fî men ʿurife mine’l-ʿulemâʿi fi’l-mieti’s-sâbiʿa bi-Bicâye. el-Cezâirü’l-Mahmiyye: el-Matbaatü’s-Seâlibiyye, 1910.
• Hacerî, İbrahim. “er-Rivâyetü’l-ʿirfâniyye: Medḫal li-maʿrifeti każâya’n-nevʿi”. Zevât 10 (2015), 16-23.
• Harrâk, Muhammed et-Tehâmî. “Ebcediyyetü’l-vecd: ʿİrfâniyyetü’s-serd fî Bilâdi Ṣâd”. el-Âdâb (2010), 89-92.
• Harrâk, Muhammed et-Tehâmî. “es-Serdu bi-kalemin ʿirfâniyyin: Tatvîrâtu fî rivâyeti Bilâdi Ṣâd”. el-İhyâ 32/33 (2010), 184-191.
• Harrâk, Muhammed et-Tehâmî. “fi’l-Cemâliyyeti’l-ʿirfâniyye: Maṭallâtün alâ ufuḳin insiyyin rûhiyyin fi’l-İslâm”. Mominoun. Yayın Tarihi 4 Temmuz في "محاضرة . 2016 للدكتور محمد التهامي الحراق "الجمالية العرفانية: مطلات على أفق إنسي روحي في الإسلام - YouTube
• Harrûs, Hafîz. “Te’vîliyyetü’s-seferi’l-ʿirfâniyye fî Bilâdi’s-Ṣâd”. Efkâr 27 (2018), 36-41.
• Huyugüzel, Ömer Faruk. Eleştiri Terimleri Sözlüğü. ed. Mustafa Sökmen. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fütûḥât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 18 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2. Basım, 2007.
• İbn Arafe, Abdulilâh. Baḥrü Nûn ev rihletü’l-baḥs ʿani’l-cezîrati’l-Aṭlasiyye. Rabat: Dâru’l-Emân, 2007.
• İbn Arafe, Abdulilâh. Bilâdü Ṣâd. Beyrut: Dâru’l-Âdâb, 2009.
• İbn Arafe, Abdulilâh. Cebelü Ḳāf. Rabat: Matbaatu Akrāş & Dârülbeyzâ: Matbaatu’n-Necâhi’l-Cedîde, 2002.
• İbn Arafe, Abdulilâh. el-Cüneyd Elif Lâm Mîm el-Maʿrifet. Beyrut: Dâru’l-Âdâb, 2017.
• İbn Arafe, Abdulilâh. “Ebu’l-Ḥasan eş-Şuşterî, Sîretuhu ve Âsâruhu ve Mezhebuhu”. et-Taṣavvufu’l-Maġribî. ed. Mustafa el-Bûanânî vd. 135-158. Kenitra: Menşûrâtu Külliyyeti’l-Âdâb ve’l-Ulûmi’l-İnsâniyye, 2015.
• İbn Arafe, Abdulilâh. el-Ḥavâvîm. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfiyyü’l-Arabî, 2010.
• İbn Arafe, Abdulilâh. Hunâse “Elif Lam Râ er-Rahmet”. Beyrut: Dâru’l-Âdâb, 2018.
• İbn Arafe, Abdulilâh. İbnü’l-Ḫatîb fî ravżati Ṭâhâ. Beyrut: Dâru’l-Âdâb, 2012.
• İbn Arafe, Abdulilâh. İdrîs Elif Lâm Mîm Sâd el-Vilâyet. Beyrut: Dâru’l-Âdâb, 2019.
• İbn Arafe, Abdulilâh. “Nedvetü’r-Rivâyeti’l-ʿİrfâniyye”. YouTube. Yayın Tarihi 27 Ara-lık 2014. https://www.youtube.com/watch?v=AYdGgPkyzLo
• İbn Arafe, Abdulilâh. “Riḥletü ṭuyûri’l-ḳalb li-dâireti meliki’l-Kāf”. el-İhyâ 25 (2007), 126-131.
• İbn Arafe, Abdulilâh. Ṭavâsînü’l-Ġazzâlî. Beyrut: Dâru’l-Âdâb, 2011.
• İbn Arafe, Abdulilâh. Ṭavku sırri’l-mehabbe. Beyrut: Dâru’l-Âdâb, 2015.
• İbn Arafe, Abdulilâh. Yâsîn ḳalbü’l-ḫilâfet. Beyrut: Dâru’l-Âdâb, 2013.
• İbn Arafe, Abdulilâh vd. Cemâliyyetü’s-serd fi’r-rivâyeti’l-ʿirfâniyye. Beyrut: Dâru’l-Âdâb, 2014.
• İbnü’l-Arabî, el-Hâtimî. ed-Dîvânü’l-Kebîr. thk. Abdulilâh b. Arafe. Beyrut: Dâru’l-Âdâb, 2018.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Risâletü Rûḥi’l-ḳuds. Kahire: Âlemü’l-Fikr, 1989.
• İbnü’l-Hatîb, Lisânüddin. el-İḥâṭa fî aḫbâri Ġırnâṭa. thk. Muḥammed Abdullâh İnân. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1973-1977.
• İbnü’l-Tavvâh, Abdülvâhid Muhammed. Sebkü’l-maḳâl li-fekki’l-ʿiḳâl. thk. Muhammed Mesʿûd Cubrân. Trablus: Cem’iyyetü’d-Da’veti’l-İslâmiyyeti’l-Âlemiyye, 2. Basım, 2008.
• Kandemir, Yaşar. “Ebû Türâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/243. İstan-bul: TDV Yayınları, 1994.
• Karabela, Nevin – Ekşi, Feyzettin. “Arap Edebiyatında Tarihî Romanın Ortaya Çıkı-şında Milliyetçilik Düşüncesinin Etkisi”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22 (2015/2), 185-202.
• Kâsım, Mahmud Abdurraûf. el-Keşf ʿan ḥakîkati’ṣ-ṣûfiyye li-evveli merra fi’t-tariḫ. Beyrut: Dâru’s-Sahâbe, 1987.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Muhyiddin İbnü’l-Arabî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. 20/493-516. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi. nşr. Süleyman Uludağ. İs-tanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Kutluer, İlhan. “İbn Seb‘în”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/306-312. İstan-bul: TDV Yayınları, 1999.
• Mağribî, İbn Saîd. Râyâtü’l-müberrizîn ve ġâyâti’l-mümeyyizîn. Dımaşk: Dâru Talâs, 1987.
• Makkarî, Ahmed b. Muhammed. Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭîb ve ẕikru vezîrihâ Lisânüddin İbni’l-Ḫaṭîb. nşr. Meryem Kâsım Tavîl - Yusuf Ali Tavîl. 11 Cilt. Bey-rut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Merçil, Erdoğan. “Abdülvâdîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/276-277. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Merînî, Necat vd. er-Rivâyetü’l-ʿirfâniyye fî tecribeti ʿAbdililâh b. ʿArafe. Rabat: Cemʿiyyetü Sala el-Müstakbel, 2012.
• MominounWB, Mominoun WithoutBorders. “Nedve: Suâlü’l-fen fi’z-zamani’l-ʿAra-biyyi’r-râhin”. YouTube. Yayın Tarihi 09 Haziran سؤال الفنّ " :عبد الإله بن عرفة / ندوة . 2017 في الزَّمن العربي الرَّاهن " - YouTube
• Mûsevî, Abbâs Fâzıl Abdullah. “Semîiyyetü’l-ʿunvân fi’r-rivâyeti’l-irfâniyye: Rivâyâtü ʿAbdulilâh b. ʿArafe enmûzecen”. el-ʿAmîd 9/35 (Eylül 2020), 139-174.
• Necâhî, Neclâ. “Delâletü’l-meʿâlimi’l-mekâniyye fi’s-serdi’l-ʿirfâniyyi beyne’t-târîḫiyyi ve’l-müteḫayyel: Rivâyetü’l-Ḥavâvîm li-ʿAbdililâh b. ʿArafe enmûzecen”. el-ʿAlâme 1/1 (2016), 183-195.
• Neşşâr, Ali Sâmî. “Mukaddime”. Dîvânu Ebi’l-Ḥasan eş-Şuşterî. mlf. Ebu’l-Hasan eş-Şuşterî. 3-20. İskenderiye: Münşietü’l-Maârif, 1960.
• Noyan, Sema. “1980 Sonrası Popüler Romanlar ve Tasavvuf”. APJIR 01-02 (2017), 9-18.
• Öngören, Reşat. “Sûfî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/471-472. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özdemir, Mehmet. “Hûdîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/301-302. İs-tanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özel, Ahmet Murat. Hikâyem Ne Tuhaftır. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Özel, Ahmet Murat. “Şâzelî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/385-387. İs-tanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Suʿâd, Ammâr Legûti. Ṣûratü’l-Mûriskiyyi fî rivâyeti’l-Ḥavâvîm li-ʿAbdililâh b. ʿArafe. Ti-limsân: Câmiatü Ebî Bekir Belkâyid, Külliyyetü’l-Âdâb ve’l-Lugât, Yüksek Li-sans Tezi, 2018-2019.
• Şanal, Enes. Convivencia: Endülüs’te Bir Arada Yaşama Kültürü. İzmir: İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Şehâte, Attâ Ali Muhammed. Târîḫu’l-Endelüsi’l-İslâmî mine’l-fethi hattâ süḳûti Ġırnâta. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2011.
• Şuşterî, Ebu’l-Hasan. er-Risâletü’ş-Şuşteriyye ev er-Risâletü’l-ʿilmiyye fi’t-taṣavvuf. sad. Ebû Osmân b. Liyûn et-Tücîbî. thk. Muhammed el-Adlûnî. Dârülbeyzâ: Dâru’s-Sekâfe, 2004.
• Türken Çakır, Mürüvvet. XIX. ve XX. Yüzyıl Arap Edebiyatında Tarihi Roman Mısır, Su-riye, Lübnan Örneği. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ubeyd, Mustafa. “Ẓuhûru’n-nezʿati’s-ṣûfiyye fi’l-ibdaʿ yunebbiʿu bi-ezemâtin kubrâ”. el-ʿArab. Erişim 17.11.2021. https://alarab.co.uk/- ظهور-النزعة-الصوفية-في-الإبداع-ينبئ-ﺑﺄزمات كبرى
• Uludağ, Süleyman. “Ârif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/361-362. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Uludağ, Süleyman. “Hallâc-ı Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/377-381. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. “Mârifet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/54-56. An-kara: TDV Yayınları, 2003.
• Uludağ, Süleyman. “Müşâhede”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Vehbî, Zâhî. “Beytü’l-Ḳasîd”. el-Meyâdîn Yayın Tarihi 14 Temmuz 2018. https://www.almayadeen.net/episodes/ بیت-القصید_البروفیسور-عبد-الإلھ-بن-/ 891684 عرفة---شاعر-وروائي-مغربي
• Verârî, Abdullatîf. “Râidü’r-rivâyeti’l-ʿirfâniyye: ʿAbdulilâh b. ʿArafe”. Ẕevât 10 (2015), 52-59.
• Verârî, Abdullatîf. “er-Rivâyetü’l-ʿirfâniyye: Ḳażâya’n-nevʿi, el-Kitâbe ve’l-müteḫay-yel”. Ẕevât 10 (2015), 10-15.
• Yıldız, Musa. “Zecel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/176-177. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Zebbâh, Cemâl – Allâk, Fatih. “er-Rivâyetü’l-ʿirfâniyye ʿınde ʿAbdililâh b. ʿArafe: Meş-rûiyyetü’l-Vücûd”. Mecelletü İşkâlât fi’l-luġati ve’l-edeb 9/3 (2020), 56-74.
• Ziriklî, Hayrüddîn. el-Aʿlâm. 8. Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.
• Züneyber, Ahmed. “et-Tariḥiyyü ve’l-ibdâʿiyyü fî rivâyeti’l-Ḥavâvîm li-ʿAbdililâh b. ʿArafe”. Ẕevât 10 (2015), 44-51.