The Status of The Ash‛arism From The Destruction of The Great Seljuk to The Mongolic Invasion

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 45, 165 - 184, 15.06.2022

Abdullah Ömer Yavuz

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1079265

Öz

The historical adventures of the sects, which are Islamic schools of thought, have a complex plane that includes different orientations rather than simple and one-way directions. Understanding and correctly interpreting this multi-layered factual dimension requires multiple perspectives, like the variable leg of the compass. As of their historical processes, sects determine their positions depending on political, economic, social, etc. This position draws a route according to its positive or negative relations with its interlocutors. Intellectual debates and works of rejection are the outward manifestations of the interlocutor. It is a common acceptance to try to explain the progress of Ash‛arī thought by centering on the Great Seljuks and Nizamiyyāh madrasahs. This research examines the historical development of Ash‛arism by focusing on the period after the collapse of the Great Seljuks. As it is known, in the Great Seljuk period, the relationship of Ash‛arism with the state did not have a linear progression, but with the support of the state, it had a position that paved the way for it. After the collapse of the Great Seljuks, political conflicts, wars, invasions and plunders increased in the region, causing a great chaos in the region. In this process, it is understood that the chaotic environment continues until the state authority is re-stored.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Politics, Ash‛arism, Khwārizm, Gūr

Büyük Selçukluların Yıkılışından Moğol İstilasına Kadar Eşarîliğin Durumu

Öz

İslam düşünce ekolleri olan mezheplerin tarihsel serüvenleri çok yönlü bir güzergâha sahiptir. Mezheplerin tarihsel gelişimlerini etkileyen farklı unsurlar bulunmaktadır. Bu bağlamda mezhep-siyaset ilişkisi bilindik bir öncül olarak öne çıkmaktadır. Bu araştırma, Büyük Selçukluların yıkılış sürecinden Moğol İstilasına kadarki sürede Eş‛arîliğin tarihsel gelişimini irdelemektedir. Bilindiği üzere Büyük Selçukluların kuruluş döneminde Horasan’dan uzaklaştırılan Eş‛arîler, yükselme devriyle tekrar bölgeye çağırıldılar. Sünnîliği merkeze alan siyasetin neticesinde Eş‛arîlik ön plana çıktı. Dolayısıyla Büyük Selçuklular ve Nizâmiye medreselerini merkeze alarak Eş‛arî düşüncenin ilerleyişini açıklamaya çalışmak yaygın bir kabul olarak ortaya çıktı. Selçuklu devletinin yıkılışından sonra Horasan ve Mâverâünnehir coğrafyasındaki çatışmalarla artan kaos ve istikrarsızlık dönemi yaşandı. Ardından Gurlular ve Harizmşahlar Selçuklu bakiyesi bu toprakları da kontrol eden iki büyük güç olarak ortaya çıktılar. Eş‛arîlik geleneğinin hem Gur bölgesine hem de Harizm şehirlerine taşınması mezhep-siyaset bağının bir neticesiydi. Kerrâmîliğin yaygın olduğu Gur bölgesinde siyasetin etkisiyle Eş‛arîlik kendisine alan buldu. Mu‛tezilî ve Hanefî düşüncenin güçlü olduğu Harizm bölgesinde de benzer tecrübelerin sonucunda Eş‛arîlik temsil edilmeye başlandı. Bir yandan Kerrâmîlerle öte taraftan Mu‛tezilîlerle fikri çatışmaların yaşanması ise Eş‛arî geleneğine dinamizm kazandırdı. Bu süreçte Fahreddîn er-Râzî, Eş‛arîliğin temsilini yüklenerek ilim meclislerindeki münazaralara katıldı. Ayrıca idarecilerle olan diyalogları onun hareket alanını genişletti.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Siyaset, Eş‛arîlik, Harizm, Gur.

Kaynakça

• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin Hayatı, Hâmileri, İlmî ve Siyasî İlişkileri”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker, Osman Demir. 41-90. İstanbul: İSAM Yay., 2013.
• Altaş, Eşref. Fahreddin er-Razi’nin İbn Sina Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yay., 2009.
• Avcu, Ali. “Karmatîler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi X/3 (2010), 199-246.
• Ayan, Ergin. Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı. İstanbul: Kitabevi Yay., 2. Basım, 2013.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu’tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yay., 2018.
• Barthold, V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. çev. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: TTK Yay., 1990.
• Bayur, Y. Hikmet. Hindistan Tarihi. Ankara: TTK Yay., 2. Basım, 1987.
• Bosworth, Clifford Edmund. The Ghaznavids: Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran. Edinburgh: Edinburgh University, 1963.
• Bosworth, Clifford Edmund. The later Ghaznavids. Edinburgh: Edinburgh University, 1977.
• Burke, Peter. Annales Okulu: Fransız Tarih Devrimi. çev. Mehmet Küçük. İstanbul: Doğu Batı Yay., 4. Basım, 2014.
• Bündârî, Ebû İbrâhim Kıvâmüddîn Ali b. Muhammed. Zübdetü’n-nusrâ ve nuhbetü’l-usrâ. çev. Kıvameddin Burslan. Ankara: TTK Yay., 3. Basım, 2016.
• Clark, Stuart. “Annales Tarihçileri”. çev. Ahmet Demirhan. Çağdaş Temel Kuramlar. ed. Quentin Skınner. İstanbul: İletişim Yay., 2. Basım, 2015.
• Cüveynî, Alâeddîn Ata Melik b. Muhammed. Târih-i Cihangüşa. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 2. Basım, 1998.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr, Süheyr Muhammed Muhtâr, Faysal Bedir Avn. İskenderiyye: Münşeetü’l-Maârif, 1969.
• Cüzcânî, Ebu Ömer Minhâcüddîn Muhammed b. Osman. Tabakātu Nâsırî. çev. Afaf es-Seyyîd Zeydan. Kahire: el-Merkezü’l-Kavmi li’t-Terceme, 2012.
• Çeker, Huzeyfe. “Moğol İstilasına Kadar Hârizm’de Hanefîlik”. Uluslararası Orta Asya’dan Anadolu’ya İslâmî İlimler Sempozyumu Bildirileri Kitabı. ed. Murat Şimşek. 399-410. Karabük Üniversitesi Yay., 2021.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. çev. H. Yunus Apaydın. 2 Cilt. Kayseri: Rey Yay., 1994.
• Gilderhus, Mark T. Tarih ve Tarihçiler - Tarih Yazıcılığına Giriş. çev. Emine Sonnur Özcan. Ankara: Birleşik Dağıtım Yay., 2011.
• Harman, Ömer Faruk. “el-Milel ve’n-Nihal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/58-60. İstanbul: TDV Yay., 2005.
• Hüseynî, Ebü’l-Hasan Sadruddîn Ali b. Nâsır b. Ali. Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye. çev. Necati Lügal. Ankara: TTK Yay., 1999.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillah. Tebyînu kezibi’l-müfterî fîma nusibe ile’l-imâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbau ebnâi’z-zaman. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1994.
• İbnü’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. el-Muntazâm fî târîhi’l-müluk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Ahmed Ata, Mustafa Abdülkadir Ata. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kāmil fi’t-târîh. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer Şehfûr b. Tâhir b. Muhammed. et-Tebsîr fi’d-din ve temyîzü’l-fırkati’n-naciye ani’l-fıraki’l-hâlikîn. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2008.
• Kafesoğlu, İbrahim. Harezmşahlar Devleti Tarihi. Ankara: TTK Yay., 2. Basım, 1984.
• Kara, Seyfullah. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: İz Yay., 2. Basım, 2009.
• Kaya, Veysel. “Fahruddin Râzî’nin Sünnî Eş’arî Kelâmına Yönelttiği Eleştiriler”. Marife: Bilimsel Birikim V/3 (2005), 247-257.
• Kaya, Veysel. İbn Sina’nın Kelama Etkisi. Ankara: Otto Yay., 2015.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-ibâd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• Koloğlu, Orhan Şener. Mu’tezile’nin Felsefe Eleştirisi : Harezmli Mutezili İbnü’l-Melahimi’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yay., 2010.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Ankara: TTK Yay., 4. Basım, 2011.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakāti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Cize: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1993.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislam Abdülkerim b. Hevazin. “Şikâyetü Ehli’s-Sünne bî hikâyetî mâ lehûm mine’l-Mihne”. Resâil fi’l-mezhebi’l-Eş’arî. ed. Muhammed Fethi en-Nâdî. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 2010.
• Malamud, Margaret. “Ortaçağ Horasanında Sapkın Bir Politika: Nişabur Kerrâmiyesi”. çev. Hüseyin Doğan. Kelam Araştırmaları Dergisi 13/1 (2015), 533-552.
• Merçil, Erdoğan. Gazneliler Devleti Tarihi. Ankara: TTK Yay., 2007.
• Mitha, Farouk. Al-Ghazali and the Ismailis. London: The Institute of Ismaili Studies, 2001.
• Özgüdenli, Osman G. Selçuklular. İstanbul: İSAM Yay., 2013.
• Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman. Râhâtü’s-südûr ve Âyetü’s-sürûr. 2 Cilt. Ankara: TTK Yay., 2. Basım, 1999.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer. el-Mebâhisü’l-meşrikıyye fî ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabîiyyât. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1990.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer. el-Metâlibü’l-âliyye mine’l-ilmi’l-ilâhi. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1987.
• Sevim, Ali - Merçil, Erdoğan. Selçuklu Devletleri Tarihi - Siyaset, Teşkilat ve Kültür. Ankara: TTK Yay., 2. Basım, 2014.
• Sübkī, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakātü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ. thk. nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv-Mahmut Muhammed et-Tenâhî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1964.
• Taneri, Aydın. Harezmşahlar. Ankara: TDV Yay., 1993.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti. İstanbul: Boğaziçi Yay., 8. Basım, 1999.
• Türker, Ömer. “Eş‘arî Kelâmının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Eleştirileri”. İslâm Araştırmaları Dergisi 19 (2008), 1-24.
• Veyne, Paul. Tarih Nasıl Yazılır? çev. Nihan Özyıldırım. İstanbul: Metis Yay., 2014.
• Yaltkaya, Mehmed Şerefeddin. “Selçûkîler Devrinde Mezâhib”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 2/2 (2002), 265-276.
• Yavuz, Abdullah Ömer. Coğrafya ve Mezhep & Horasan’da Eş’arîliğin Tarihsel Gelişimi. İstanbul: Klasik Yay., 2021.
• Yazıcı, Nesimi. İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi. Ankara: TDV Yay., 11. Basım, 2013.
• Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a’lâm. 53 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1991.