4./10. Yüzyıl Usul-i Fıkıh Edebiyatında Haber-i Vâhid Tartışmaları: Cessâs’ın Ebû Ali el-Cübbâî Eleştirisi

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 46, 451 - 484, 15.12.2022

Okan Kadir Yılmaz

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1164654

Öz

Haber-i vâhidin delil değeri problemi, 2./8. yüzyıldan itibaren kelamcılar (Mutezile), fıkıhçılar ve hadisçiler arasında tartışılan ve hakkında kayda değer bir literatür ortaya çıkan usûlî konuların başında gelmektedir. Şeybânî (ö. 189/805), Şâfiî (ö. 204/820), İsâ b. Ebân (ö. 221/836) ve Buhârî (ö. 256/870) gibi sünnî ekolün tanınmış fıkıh ve hadis alimlerinin haber-i vâhid lehine ortaya koydukları çalışmalar bu noktada oldukça etkili olmuştur. Bu etkinin bir sonucu olarak başlangıçta haber-i vâhidi toptancı bir yaklaşımla reddeden Mutezili isimler, yerini zamanla Ebû Ali el-Cübbâî (ö. 303/916) gibi başka bir delille desteklenmesi şartıyla kabul eden alimlere bırakmıştır. Cübbâî, muhtemelen Kitâbü’l-ahbâr isimli günümüze ulaşmayan çalışmasında, hem tek kişinin haberi anlamındaki haber-i vâhidin hücciyet delillerini tenkit etmiş hem de çeşitli delillerle kendi kişisel görüşünü temellendirmeye çalışmıştır. Onun bu tenkit ve görüşleri, 4./10. yüzyılın önemli Hanefi fakih ve usulcüsü Cessâs (ö. 370/981) tarafından usul ilminin kurucu metinlerinden el-Fusûl’de üstü kapalı bir şekilde nakledilmiş ve eleştirel bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Araştırmamızda Cübbâî’nin, haber-i vâhidin delil değeri, kabul şartları konusundaki eleştiri ve görüşleri ile Cessâs’ın ona verdiği cevaplar ve karşı eleştirileri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Usûl-i fıkıh, Haber-i vâhid, Mutezile, Cübbâî, Cessâs, el-Fusûl.

Teşekkür

Zaman zaman kendisine danışarak bilgi ve tecrübesinden istifade ettiğim Prof. Dr. Bekir Kuzudişli hocama ve makalenin İngilizce geniş özetinin kontrol ve tashihini yapma inceliğini gösteren kıymetli dostum Şaban Kütük’e teşekkürlerimi sunuyorum.

Debates Around Khabar al-Wāhid in the 4th/10th Century in Islamic Legal Theory Literature: al-Jassas's Criticism of al-Jubbāī

Öz

The evidential value of khabar al-wāhid was one of the important issues in Islamic legal theory. It has been intensely discussed among theologians (Muʿtazila), fiqh scholars and hadith scholars since the 2nd/8th century. Many scholars from these schools joined in the discussion in their works that either deny or defend the evidential value of khabar al-wāhid. Abū Alī al-Jubbāī (d. 303/916), the leading name of the Basra Muʿtazila school, was one of those who put forward a different view on the subject criticizing the opinions and evidence presented before him; probably in his nonextant work named Kitābu’l-akhbār. Jubbāī firstly criticized the evidence produced about the evidential value of khabar al-wāhid, which means the report of a single person. As a result of our comparisons, we found that the evidence which al-Jubbāī criticized is the same evidence used by Shaybānī (d. 189/805), Shāfi‘ī (ö. 204/820), Īsā b. Abān (d. 221/836) and Bukhārī (d. 256/870) before him about the authority of khabar al-wāhid. Secondly, al-Jubbāī argued that khabar al-wāhid which does not reach the level of tawātur should be transmitted at least from two transmitters in order to be evidence and tried to justify this with various arguments. In this study, we elaborated on his views concerning the subject and revealed how they were understood in the tradition of legal theory. al-Jassās (d. 370/981) who lived two generations after al-Jubbāī, reported these criticisms in al-Fusūl, and tried to respond to them. He probably knew al-Jubbāī’s Kitābu’l-akhbār and used it. However, al-Jassās did not explicitly mention the name of the person; he only criticized and conveyed his views and evidences and referred to him as "some people of knowledge". As a result, we reached the conclusion that the one whom al-Jassās refers to here is al-Jubbāī.

Anahtar Kelimeler

Islamic legal theory, Khabar al-wāhid, Muʿtazila, al-Jubbāī, al-Jassās, al-Fusūl.

Kaynakça

• Abdürrezzâk b. Hemmâm es-Saʿnânî. Musannef. thk. Merkezü’l-buhûs ve takniyetü’l-mâlumât Dârü’t-Te’sîl. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Te’sîl, 2. Basım, 1437/2013.
• Askalânî, İbn Hacer Ahmed b. Ali. Lisânü’l-mîzân. thk. Dâiretü’l-Meârifi’n-Nizâmiyye. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Aʿlemî, 2. Basım, 1390/1971.
• Askalânî, İbn Hacer Ahmed b. Ali. en-Nüket alâ Kitâbi İbni’s-Salâh. thk. Rabi b. Hâdî. 2 Cilt. Medine: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî, 1404/1984.
• Askalânî, İbn Hacer Ahmed b. Ali. Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker. thk. Nureddin ‘Itr. Dımaşk: Matbaatü’s-sabah, 1421/2000.
• Askalânî, İbn Hacer Ahmed b. Ali. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhibbüd-din el-Hatîb. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1379/1959.
• Aycan, İrfan. “Urve b. Zübeyr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/183-185. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd. er-Rüdûd ve’n-nukûd. thk. Dayfullah b. Sâlih. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2005/1426.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn fî esmâi’l-müellifîn ve âsâri’l-musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1370/1951.
• el-Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Alî. el-Muʿtemed fî usûli’l-fıkh. thk. Halil el-Meys. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403/1982.
• Başaran, Selman. “Hakem b. Ebü’l-Âs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/175-176. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkar, Riyâd ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1417/1996.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. el-Medhal ile’s-Süneni’l-kübrâ. thk. Muhammed Avvâme. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Yüsr; Beyrut, Dârü’l-Minhâc, 1437/2017.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Maʿrifetü’s-sünen ve’l-âsâr. thk. Abdülmuʿti Kalʿaci. 15 Cilt. Karaçi: Câmiatü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1412/1991.
• Bikâî, Burhâneddin İbrahim b. Ömer. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. 22 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. 9 Cilt. Bulak: el-Emîriyye, 1311/1893.
• Boynukalın, Mehmet. “Mukaddime”. el-Asl. mlf. Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî. 192-193. 12 Cilt. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 1433/2012.
• Canan, İbrahim. “Enes b. Mâlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/234. İs-tanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Berâ b. Âzib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/469. İs-tanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-Fusûl fiʾl-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratüʾl-Evkāfiʾl-Kuveytiyye, 2. Basım, 1414/1994.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Alî. Âhkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1405/1984.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdullah. el-Bürhân fi usûli’l fıkh. thk. Sa-lah b. Muhammed. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1418/1997.
• Ebû Dâvud Süleyman b. el-Eşʿas, Sünen, thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Kâmil. 7 Cilt. Dımaşk: Dârü’r-Risâle el-‘Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Gudde, Abdülfettâh. Tahkîku ismeyi’s-Sahîhayn ve’smi Câmiʿi’t-Tirmizî. Haleb: Mek-tebü'l-Matbuati'l-İslamiyye, 1414/1993.
• Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm. Fezâilü’l-Kur’ân. thk. Mervan el-Atiyye vd. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1415/1995.
• Efendioğlu, Mehmet. “Velîd b. Ukbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/35-36. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. el-Müstasfâ fî usûli’l-fıkh, thk. Muhammed Abdüsselam. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413/1993.
• Hacıoğlu, Nejla. el-Fusûl fi’l-Usûl İsimli Eseri Bağlamında Cassâs’ın Hadis İlmindeki Yeri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Hansu, Hüseyin. Mutezile ve Hadis. Ankara: Kitabiyat, 2004.
• İbn Ebû Dâvûd, Abdullah b. Süleyman. Kitâbü’l-Mesâhif. thk. Muhammed b. Abduh. Kahire: el-Fârûk el-Hadîse, 1423/2002.
• İbnü’l-Mürtezâ, Ahmed b. Yahya. Kitâbü minhâci’l-vusûl ilâ meʿânî miʿyâri’l-ʿukûl fî ʿilmi’l-usûl. thk. Mahmûd Sad. Benha: Müessesetü’l-İhlâs, ts.
• İbnü'n-Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. thk. Rızâ Teceddüt. Tahran: Marvi Offsett, 2. Basım, 1390/1971.
• İbnü’s-Sâî, Ali b. Enceb b. Osman. ed-Dürrü’s-semîn fî esmâi’l-musannifîn. thk. Ahmed Şevki Binbin – Muhammed Saîd Hınşî. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1460/2009.
• İsfahânî, Mahmûd b. Abdurrahman. Beyânü’l-Muhtasar. thk. Muhammed Mazhar Bekâ. 3 Cilt. Suud: Dârü’l-Medenî, 1406/1986.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed el-Belhî. Kabûlü’l-ahbâr fî maʿrifeti’r-ricâl. thk. Hüseyin Hansu. İstanbul: Kuramer-Amman: Dârü’l-Feth, 1439/2018.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed. Fazlü’l-iʿtizâl ve Tabakātü’l-Muʿtezile. thk. Fuad Seyyid. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî-Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1439/2017.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed. nşr. Taha Hüseyin. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʿadl -eş-Şerʿiyyât-. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1382/1963.
• Koçak, Muhsin. “Gurre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/211-212. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Mevsılî, Ebû Ya’lâ Ahmed b. Ali. el-Müsned. thk. Hüseyin Selim Esed. 13 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Me’mûn, 1404/1984.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kâhire: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1374/1955.
• Nâtık-bilhak, Ebû Talib Yahyâ b. el-Hüseyn el-Hârûnî. el-Müczî fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülkerim Cedbân. 4 Cilt. b.y.: y.y., 1434/2013.
• Özel, Ahmet. “Kıble”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/366. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Özen, Şükrü. Ebû Mansûr el-Mâturîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşâsı. İstanbul: y.y., 2001.
• Şâfiʿî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmed Şâkir. Mısır: Mektebetüʾl-Halebî, 1357/1938.
• Şâfiʿî, Muhammed b. İdrîs. “İhtilâfü’l-hadîs”, el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1410/1990.
• Şâfiʿî, Muhammed b. İdrîs. Müsnedü’ş-Şâfiʿî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1400/1979.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali. el-Lümaʿ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali. Şerhu’l-Lümaʿ. thk. Abdülmecid et-Türki. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1408/1988.
• Taberânî, Süleymân b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdülmecid. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Sadettin Ünal. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 1995/1416.
• Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed. Şerhu meʿâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zührî Neccâr - Muhammed Seyyid Câdü’l-hak. 5 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1414/1994.
• Tâyâlîsî, Süleyman b. Dâvud. el-Müsned. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dârü Hecer, 1419/1999.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. Sünen, thk. Ahmed Muhammed Şakir - Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Mısır: Mustafa el-Bâbî, 1395/1975.
• Tûfî, Necmeddin Süleymân b. Abdilkavî. Şerhu Muhtasari’r-Ravza. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 3 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1407/1987.
• Uluman, Gülşah. Zü’l-yedeyn Hadisi: Tahric ve Tahlil. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• el-Ürmevî, Safiyyüddîn Muhammed b. Abdirrahîm. Nihâyetü’l-vusûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Sâlih b. Süleyman - Saʿd b. Sâlim. 9 Cilt. Mekke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, 1416/1996.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrut, Müessetü’r-Risâle, 1405/1985.