Two Contradictory Discourses About the Limit of Reason and Its Solution -An Analysis Spesific to Fakhr al-Dīn al-Rāzī-

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 46, 395 - 420, 15.12.2022

Zübeyir Çetin

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1166851

Cited By: 1

Öz

Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210) makes a claim in some of his works that "textual evidence gives uncertain information epistemologically". While justifying this claim, which he has expressed in many of his works, he mentions some premises. These premises deal with a few aspects such as the nature of language, its transmission, its use, and what is non-linguistic. One of the most important of these premises is the following proposition about a non-linguistic issue: “There is a possibility that there is rational evidence that is opposed to textual evidence”. In other words, no matter which textual evidence we consider, there is always the possibility of rational evidence expressing its exact opposite. Why should the existence of such a possibility prevent the textual evidence from expressing certain information? We can answer this question as follows: The relevant premise is based on the fact that reason and rational evidence give certainty. Namely, in case textual evidence conflicts with rational evidence, either (i) rational evidence is accepted and the textual evidence is rejected, or (ii) textual evidence is accepted and rational evidence is rejected or (iii) both are accepted or (iv) none is accepted. The last two possibilities are not possible because it is impossible for the contradictions to coexist or be negated at the same time. Since the reason is the origin of the naql and rational evidence gives certainty, textual evidence cannot be accepted and rational evidence cannot be rejected. So, rational evidence is accepted and textual evidence is rejected or interpreted. In order to justify the uncertainty of the textual evidence, whenever Rāzī mentions this premise, he mentions the four possibilities above, and eliminates the other three, except the first, by putting forward the aforementioned reasons, and argues that in such cases there is no option other than the first possibility. As a result, the certainty of the textual evidence disappears. In addition to this discourse, an opposite discourse is attributed to Rāzī regarding the certainty that reason and rational evidence can reach.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Fakhr al-Dīn er-Rāzī, Rational Evidence, Certainty, Uncertainty.

Aklın Sınırı Hakkında İki Çelişik Söylem ve Çözümü -Fahreddin er-Râzî Özelinde Bir İnceleme-

Öz

Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) bazı eserlerinde dile getirdiği naklî/lafzî delillerin zannîliği meselesini temellendirirken zikrettiği öncüllerden en önemlisi “naklî delile muârız olacak aklî bir delilin bulunması ihtimali vardır” şeklindedir. Bu öncül aklî delilin kesinlik verdiği üzerine kuruludur. Şöyle ki naklî bir delilin aklî bir delille teâruz etmesi hâlinde ya ikisinden birisi kabul edilip diğeri reddedilir ya her ikisi de kabul edilir ya da hiçbirisi kabul edilmez. Son iki ihtimal çelişiklerin aynı anda bir arada olması veya aynı anda olumsuzlanması imkânsız olduğundan uygulanamaz. Akıl naklin aslı olduğundan ve aklî delil kesinlik bildirdiğinden naklî delil kabul edilip aklî delil reddedilemez. Öyleyse aklî delil kabul edilir ve naklî delil ret ya da tevil edilir. Sonuç olarak naklî delilin kesinliği ortadan kalkar. Bu söylem günümüzde bazı çağdaş araştırmacılar tarafından kendisine nispet edilen bazı iddialar sebebiyle Râzî özelinde önemli bir probleme sebep olmaktadır. Zira özellikle el-Metâlibü’l-ʻâliye isimli eserinin mukaddimesindeki ifadeleri delil gösterilerek Râzî’ye “aklın metafizikte kesinliğe ulaşamayacağı” görüşü nispet edilmiştir. Dolayısıyla Râzî görünürde akıl ve aklî delil hakkında iki çelişik hüküm vermektedir. Bu çalışmada yukarıda tasvir edilen problem çözüme kavuşturulmaya çalışılacaktır. Öncelikle Râzî’nin aklın sınırından bahseden ifadeleri bağlamı içinde aktarılacak ardından bu ifadeler tahlil edilecektir. Temel iddiamız Râzî’nin gerçekte akıl hakkında iki çelişik söylemi olmadığı şeklindedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Fahreddin er-Râzî, Aklî Delil, Kesinlik, Zannîlik.

Kaynakça

• Abrahamov, Binyamin. “Fahr al-Dîn al-Râzî on the Knowability of God’s Essence and Attributes”. Arabica 49/2 (2002).
• Akkanat, Hasan. Kadı Sıraceddin el-Ürmevî ve Metâliu’l-Envâr (Tahkik, Çeviri, İnceleme). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Altaş, Eşref. “Aklın İmkânı ve Sınırı: Fahreddin Râzî’ye Göre Genel ve Özel Metafizik Bilginin İmkânı”. Nazariyat 7/2 (Ekim 2021), 109-139.
• Altaş, Eşref. “Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Arıcı, Mustakim. Fahreddin er-Râzî Sonrası Metafizik Düşünce Kâtibî Örneği. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Arıcı, Mustakim. “İslâm Düşüncesinde Fahreddin er-Râzî Ekolü”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Arıcı, Mustakim. “VII./XIII. Yüzyıl İslâm Düşüncesinde Fahreddin er-Râzî Ekolü”. İslâm Araştırmaları Dergisi 26 (2011), 1-37.
• Câhız. Resâilü’l-Câhız. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1423/2002.
• Cüşemî, Ebu’s-Sa’d Muhsin b. Muhammed b. Kerâme el-Beyhakî el-Hâkim. Şerhü’l-ʻuyûn (Fazlü’l-iʻtizâl ve Tabakâtu’l-muʻtezile içinde). thk. Fuâd Seyyid. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1394/1974.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Doha: Câmi'atü Katar, 1399/1978.
• Çetin, Zübeyir. Fahreddin er-Râzî’de Naklî/Lafzî Delillerin Zannîliği Meselesi. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Çetin, Zübeyir. “Naklî/Lafzî Delilin Zannîliği Probleminin Kelâma Yansımaları -Fahreddin er-Râzî Örneği-”. Kader 20/1 (Haziran 2022), 398-417.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Râzî Krizini Aşmak: Mevlânâ’nın Arayışı İçin Yeni Bir Yorum”. Düşünen Şehir 8 (2019), 104-117.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Kitâbu’ş Şifâ/Metafizik (el-İlâhiyyât). çev. Ömer Türker - Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Mantıku’l-meşrikıyyîn. Kum: Matbaatü’l-Velâye, 1405/1984.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Kitâbü Tabakāti’l-muʻtezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: y.y., 1407/1987.
• İskenderoğlu, Muammer. “Fahreddin Râzî ve İbn Arabî’de Tanrı’yı Bilmenin İmkân ve Yöntemi: -Keşf mi? Nazar ve İstidlal mi?-”. Usul İslam Araştırmaları Dergisi 22 (2014), 169-188.
• İskenderoğlu, Muammer. “Fahreddin Râzî’de İsbât-ı Vâcib ve Tanrı-Âlem İlişkisi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. İstanbul: İSAM YayınLarı, 2. Basım, 2018.
• Kaʻbî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. Kitâbü’l-makālât ve meʻahû ʻUyûnü’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: Kuramer ve Dâru’l-Feth, 2. Basım, 1442/2020.
• Kaplan, Hayri. “Baha Veled, Şems ve Mevlânâ’nın Râzî’ye Yönelik Eleştirileri ve Râzî’nin Sûfîlere/Tasavvufa Bakışı”. Tasavvuf 6/14 (2005), 235-330.
• Kâtibî, Ebü’l-Hasan Necmeddin Ali b. Ömer el-Kazvînî. el-Mufassal fî şerhi’l-Muhassal. thk. Abdülcabbâr Ebû Senîne. 2 Cilt. Amman: Dâru’l-Asleyn, 1439/2018.
• Kâtibî, Ebü’l-Hasan Necmeddin Ali b. Ömer el-Kazvînî. el-Münassas fî şerhi’l-Mülahhas. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 1680.
• Kâtibî, Ebü’l-Hasan Necmeddin Ali b. Ömer el-Kazvînî. Hikmetü’l-ʻAyn: Varlık Hikmeti. çev. Salih Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Kestelî. Hâşiyetü’l-Kestelî alâ Şerhi’l-ʻAkā’id (el-Mecmûʻatü’s-seniyye içinde). nşr. Morʻi al-Rashid. Lübnan: Dâru Nûr Sabâh, 1433/2012.
• Ramazan Efendi. Hâşiyetü Ramazan Efendi ʻalâ Şerhi’l-ʻAkā’id (el-Mecmûʻatü’s-seniyye içinde). nşr. Morʻi al-Rashid. Lübnan: Dâru Nûr Sabâh, 1433/2012.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. el-Erbaʻîn fî usûli’d-dîn. nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. el-Halk ve’l-baʻs. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fâzıl Ahmed Paşa, 816.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. el-Mebâhisü’l-meşrikıyye fî ʻilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabîʻiyyât. nşr. Muhammed Mu‘tasım-Billâh el-Bağdâdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-'Arabî, 1410/1990.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. el-Metâlibü’l-ʻâliye mine’l-ʻilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407/1987.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. el-Mülahhas fi’l-mantık ve’l-hikme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 313.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. er-Riyâzü’l-mûnika fî ârâi ehli’l-ilm. nşr. Es‘ad Cum‘a. Tunus: Merkezü’n-Neşri’l-Câmiî, 1425/2004.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Esrârü’t-tenzîl ve envârü’t-tevîl. İstanBul: Ragıp Paşa Kütüphanesi, 20.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. ʻAcâibü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-'İlmiyye, 1404/1984.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Mantıku’l-Mülahhas. nşr. Ahmed Ferâmûz Karamelekî-Âdîne Asgarînejâd. Tahran: Dânişgâh-ı İmam Sâdık, 1381/1961.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Meʻâlimu usûli’d-dîn: Kelam İlminin Esasları. çev. Muhammet Altaytaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Muhassalu efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn mine’l-ʻulemâ ve’l-hukemâ ve’l-mütekellimîn. nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Nihâyetü’l-ʻukūl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Said Abdüllatif Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’z-Zehâir, 1436/2015.
• Üsûlûcyâ Aristoteles’in Teolojisi. çev. Cahid Şenel. Ankara: Tüba, 2017.
• Teftâzânî, Sadeddin Mes’ud b. Ömer. Şerhü’l-Makāsıd fî ʻilmi’l-kelâm. 2 Cilt. İstanbul: Dâru’t-Tıba’âti’l-Âmire, 1277/1860.
• Türker, Ömer. İbn Sînâ’da Metafizik Bilginin İmkânı. Ankara: İSAM Yayınları, 2019.
• Türker, Ömer. “Kelam ve Felsefe Tarihinde Fahreddin er-Râzî”. İslâm Düşüncesinin Dö-nüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Yormaz, Abdullah. “Hidâyetü’l-hikme’nin Tahkikli Neşri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (2008), 145-202.
• el-Mürâselât beyne Sadriddîn el-Konevî ve Nasîriddîn et-Tûsî. thk. G. Schubert. Beyrut: Matbaatü’ş-Şeriketi’l-Müttehide, 1416/1995.