John Wansbrough’un Kur’ân Tefsirlerinin Tasnifine Yönelik Yaklaşımının Köken İddiaları Bağlamında İncelenmesi

Yıl 2022, Cilt: 24 Sayı: 46, 421 - 449, 15.12.2022

Ayşe Uzun

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1167049

Öz

Kur’ân tefsirleri muhteva, metot, yararlandığı malzeme, odaklandığı meseleler, hitap ettiği okur kitlesi ve dil kullanımı gibi çeşitli açılardan benzerlik ve farklılık göstermektedir. Tefsirler bu kesişim ve ayrışım noktaları göz önünde bulundurularak sınıflandırılmıştır. Tefsirleri tasnif etme işinde kronolojik seyre tabi olmak diğerlerine nispetle daha az riskli bir çaba olarak görülebilir. Zira tefsirleri tematik başlıklar halinde kategorize etmek yahut tefsirlerin metodunu merkeze alarak sınıflandırmak öznel değerlendirmelerden hareket eden yapısı hasebiyle tenkitleri ve spekülatif yorumları da beraberinde getirebilir. Çünkü tasnif faaliyeti, basit bir kategorize işinden ziyade zihinsel öncüllerin devreye girdiği bir süreçtir. Bu makalede John Wansbrough’un (ö. 2002) Kur’ân tefsirlerine yönelik tasnifi incelenmektedir. İslam tefsir geleneğinde üretilen kavramları kullanmaktan ısrarla kaçınan yazarın, Kutsal Kitap tefsir literatüründen adlandırmalara yer vermesi tenkide açık bir meseledir. Rivâyet ve dirâyet kavramlarının yerine haggadic ve halakhic terimlerinin kullanımı, tefsir türlerinin tasnifinde etkileşim yahut intihal olgusunu ihsas ettirmesi bakımından araştırılmaya değer bir konudur. Her iki gelenekte tefsirin teşekkülüne dair tarihsel verilerin ortaya konması ve kültürel alışverişlerde hâkim unsurun tespiti sayesinde, İslam tefsir türlerinin tasnifinde orijinallik iddiası yahut intihal söylemi açığa çıkacaktır. Bu yazı, iki kültür arasında etkileşimin yaşandığı çeşitli sahalardan veriler sunmak suretiyle Wansbrough’un İslam tefsir geleneğine dair iddiasındaki çelişkileri ortaya koymayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Tasnif, John Wansbrough, Etkileşim, Tarihyazımı.

Examination of John Wansbrough’s Approach to the Classification of Qur’anic Commentary in the Context of Claims of Origin

Öz

This article examines the classification of the material produced by the tradition of Islamic tafsīr. The exegesis of the Qur’an has been classified in various ways. A chronological classification has been made by listing the tafsīrs written from the time the tafsīr first appeared until today. The chronology is followed from the beginning of the Qur’anic exegesis, that is, the Prophet’s interpretation of the Qur’an, to the contemporary exegetical works. The time after the commentary of the Prophet, the Prophet’s companions (ṣaḥāba), and their followers (tābiʿūn) can be classified according to centuries, or it can be classified by taking into account the political and economic events that had an impact on the history of Islamic culture. For example, when we classify the tafsīrs as the tafsīr of the Abbasid period, the tafsīr studies of the Umayyad period, the tafsīr literature created by the Fatimids and the Ayyubids, the tafsīr works written by the Andalusian Umayyads, the tafsīrs developed by the Mamluks and the Ottomans, we will make a chronological classification by centering the regime established by the political authorities. It is also possible to classify tafsīrs based on geography only. For example, a classification can be made as Qur’anic commentaries written in Asia, Africa, America, and Oceania. However, the geographical boundaries that have changed in the historical process may make this classification difficult. When we say that political, cultural, and economic events are taken into account, we are talking about a classification by accepting, for example, the periods of translation activities, crusades, Mongolian invasions, and famines as turning points. Thanks to this classification, it may be easier to examine the effects of these events on tafsīr. At the same time, the historiography of tafsīr can be re-constructed from the perspective of social historiography and cultural historiography.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Classification, John Wansbrough, Interaction, Historiography

Kaynakça

• Ackerman-Lieberman, Phillip. “Comparison between the Halakha and Shariʿa”. çev. Jane Marie Todd vd. A History of Jewish-Muslim Relations From the Origins to the Present Day. ed. Abdelwahab Meddeb vd. 683-700. Princeton: Princeton University Press, 2013.
• Akgün, Merve. Kur’an Tarihinde Revizyonist Oryantalistler: John Wansbrough, Christoph Luxenberg ve Gerd-R. Puin. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Aybakan, Bilal. “Şâfiî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Ağustos 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/safii
• Bauer, Karen (ed.). Aims, Methods and Contexts of Qur’anic Exegesis (2nd/8th – 9th/15th). New York: Oxford University Press, 2013.
• Bauer, Karen. “‘I Have Seen The People’s Antipathy To This Knowledge’: The Muslim Exegete And His Audience, 5th/11th–7th/13th Centuries”. The Islamic Scholarly Tradition -Studies in History, Law, and Thought in Honor of Professor Michael Allan Cook-. ed. Asad Q. Ahmed vd. 293-314. Leiden-Boston: Brill, 2011.
• Belhî, Ebü’l-Hasen Mukâtil b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Ahmed Ferîd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Birışık, Abdulhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Ağustos 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/tefsir#1
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed. el-Âsârü'l-bâkiye ani’l-kurûni’l-hâliye. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2008.
• Bonner, Michael. “‘Time Has Come Full Circle’: Markets, Fairs And The Calendar In Arabia Before Islam”. The Islamic Scholarly Tradition -Studies in History, Law, and Thought in Honor of Professor Michael Allan Cook-. ed. Asad Q. Ahmed vd. 15-47. Leiden-Boston: Brill, 2011.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 5. Basım. 2010.
• Cohen, Mark R. “The ‘Golden Age’ of Jewish-Muslim Relations: Myth and Reality”. çev. Jane Marie Todd vd. A History of Jewish-Muslim Relations From the Origins to the Present Day. ed. Abdelwahab Meddeb vd. 28-38. Princeton: Princeton University Press, 2013.
• Cündioğlu, Dücane. “Çağdaş Tefsîr Tarihi Tasavvuru’nun Kayıp Halkası: Osmanlı Tefsîr Mirası”. İslâmiyât 2/4 (Ekim-Aralık 1999), 51-73.
• Çakmak, Şenol. Kur’an’a Oryantalist Yaklaşımlar: John Wansbrough Örneği. Elâzığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Çalışkan, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2019.
• Çetin, Abdurrahman. “Vâhidî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Ha-ziran 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/vahidi--mufessir
• Çolak, Yaşar. Batı’da İslam Tarihinin Erken Dönemine İlişkin Farklı Metodolojik Yaklaşımlar: John Wansbrough, Michael Cook - Patricia Crone ve Lawrence I. Conrad Örneği. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Drory, Rina. Models and Contacts -Arabic Literature and its Impact on Medieval Jewish Culture-. Leiden: Brill, 2000.
• Erder, Yoram. “The Karaites and Muʾtazilism”. çev. Jane Marie Todd vd. A History of Jewish-Muslim Relations From the Origins to the Present Day. ed. Abdelwahab Meddeb vd. 778-787. Princeton: Princeton University Press, 2013.
• Fenton, Paul B. “Judaeo-Arabic Literature”. Religion, Learning and Science in the Abbasid Period. ed. M. J. L. Young vd. 461-476. Cambridge, Cambridge University Press, 1990.
• Freidenreich, David M. “The Use of Islamic Sources in Saadiah Gaon’s ‘Tafsīr’ of the Torah”. The Jewish Quarterly Review 93/4 (January - April, 2003), 353-395.
• García- Arenal, Mercedes. “The Jews of al-Andalus”. çev. Jane Marie Todd vd. A His-tory of Jewish-Muslim Relations From the Origins to the Present Day. ed. Abdelwahab Meddeb vd. 111-135. Princeton: Princeton University Press, 2013.
• Grondin, Jean. “Hermeneutik”. çev. Kaan H. Ökten. Cogito 89 (2017), 7-41.
• Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür -Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu-. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
• Harman, Ömer Faruk. “Saîd b. Yûsuf Feyyûmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Ağustos 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/feyyumi-said-b-yusuf
• Jewish Encyclopedia. “Gaon”. Erişim 8 Aralık 2022. https://jewishencyclope-dia.com/articles/6511-gaon
• Karagöz, Mustafa. Tefsir Tarihi Yazımı ve Problemleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2012.
• Katsh, Abraham I. “Judaism and Islam”. The Journal of Educational Sociology 36/8 (April, 1963), 400-406.
• Kaya, Mahmut. “İbnüt-Tayyib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 29 Temmuz 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnut-tayyib-ebul-ferec
• Kiel, Yishai. “The Contours of Abrahamic Identity: A Zoroastrian Perspective”. Geneses: A Comparative Study of the Historiographies of the Rise of Christianity, Rabbinic Judaism, and Islam. ed. John Tolan. 19-34. New York: Routledge, 2019.
• Kiener, Ronald C. “Jewish Mysticism in the Lands of the Ishmaelites A Re-Orientation”. The Convergence of Judaism and Islam - Religious, Scientific, and Cultural Dimensions,-. ed. Michael M. Laskier vd. 147-167. Gainesville: University Press of Florida, 2011.
• Koçyiğit, Hikmet. “Tefsirlerin Sınıflandırılması Meselesi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/31 (Ocak–Haziran 2014), 45-84.
• Meral, Yasin. Yahudi Kaynakları Işığında Yahudilik. İstanbul: MilelNihal Yayınları, 2021.
• Mertoğlu, M. Suat. “Mukâtil b. Süleyman ve Tefsire Dair Eserlerinin Klasik Dönemdeki Tedavülü”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 26/50 (2021), 183-222.
• Metwali, Hanan Kamel. “Arabic Translations of the Hebrew Bible”. çev. Jane Marie Todd vd. A History of Jewish-Muslim Relations From the Origins to the Present Day. ed. Abdelwahab Meddeb vd. 628-639. Princeton: Princeton University Press, Princeton, 2013.
• Nur, Sekh Ali. Mukâtil b. Süleyman ve Vâhidî’nin Esbâb-ı Nüzûl Rivayetlerinin Mukayesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Okumuş, Mesut. “Tefsir Tarihi Eserlerinin Didaktik Açıdan Değerlendirilmesi”. Tefsir Tarihi Yazımı Sempozyumu. ed. Mustafa Karagöz. 275-292. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Rippin, Andrew. “Introduction”. Approaches to the History of the Interpretetation of Qur’ān. ed. Adrew Rippin. 1-9. Oxford: Oxford University Press, 1988.
• Rosenfeld-Hadad, Merav. “Miṣḥaf al-Shbaḥot -The Holy Book of Praises of the Baby-lonian Jews One Thousand Years of Cultural Harmony between Judaism and Islam”. The Convergence of Judaism and Islam - Religious, Scientific, and Cultural Dimensions,-. ed. Michael M. Laskier vd. 241-271. Gainesville: University Press of Florida, 2011.
• Rustow, Marina. “Jews and Muslims in the Eastern Islamic World”. çev. Jane Marie Todd vd. A History of Jewish-Muslim Relations From the Origins to the Present Day. ed. Abdelwahab Meddeb vd. 75-110. Princeton: Princeton University Press, 2013.
• Saleh, Walid A. “Preliminary Remarks on the Historiography of tafsīr in Arabic: A History of the Book Approach”. Journal of Qur’anic Studies 12 (2010), 6-40.
• Saleh, Walid A. The Formation of the Classical Tafsīr Tradition -The Qurʾān Commentary of al-Thaʿlabī (d. 427/1035)-. Leiden: Brill, 2004.
• Samir, Samir Khalil. “Christian Arabic Literature in the Abbasid Period”. Religion, Learning and Science in the Abbasid Period. ed. M. J. L. Young vd. 446-460. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
• Sklare, David. “Yahudi Teolojisinde Mu’tezili Temayüller-Bir Tetkik”. çev. Casim Ekinci. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2018), 347-380.
• Şahin, Büşra. Tevrat Tefsir Geleneği: Ramban (Nahmanides) Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Türker, Ömer. Erken Dönem Tefsirlerinde Tevil Sorunu -Mukatil b. Süleyman’dan Hareketle Bir İnceleme-. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Versteegh, Kees. “Foreword”. Arabic-English Dictionary of Our’anic Usage. nşr. al-Said M. Badawi vd. VII-XXV. Leiden: Brill, 2008.
• Wansbrough, John. Quranic Studies -Sources and Methods of Scriptural Interpretation. çev. Andrew Rippin. New York: Prometheus Books, 2004.
• Wheeler, Brannon. “Quran and Muslim Exegesis as a Source for the Bible and Ancient History”. The Convergence of Judaism and Islam - Religious, Scientific, and Cultural Dimensions-. ed. Michael M. Laskier vd. 23-44. Gainesville: University Press of Florida, 2011.