Âdet Teorisinin Fıkıh ve Usûlüne Yansımaları: Namaz Vaktinin Sonunda Kâfirin İmanı Örneği

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 47, 153 - 181, 15.06.2023

Ahmet Karagöz

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1256581

Öz

Ehli Sünnet kelâm geleneğinde geliştirilen âdet teorisi, nedenselliği iptal edip âlemdeki tüm tasarrufu Allah Teâlâ’ya mahsus kılmayı amaçlayan bir teoridir. Bu teoriye göre Allah, âdetullah olarak isimlendirilen, kendi belirlediği yasalara göre evreni işletir. Ancak Allah’ın eğer dilerse insanî açıdan olağanüstü olarak nitelenen, âdeti dışı tasarruflarda da bulunabileceğine imkân sağlar. Kelâmdan istimdat eden fıkıh ve usûlünün, zahiri esas almaları beklenen ilimler olduklarından, âdet teorisinin imkânlarından yararlanmaları onların bu kimliğine aykırı gibi görünmektedir. Ancak namaz vaktinin son anında Müslüman olan kişinin durumu gibi konularda bazen işler öyle sıkışır ki zahire göre hüküm vermek oldukça zor hale gelir. Peki, usûlcüler zahire bakıp bu kişinin mezkûr vaktin namazı ile mükellef olmadığına mı hükmetmiş yoksa âdet teorisinin imkânlarından yararlanıp farklı bir sonuca mı varmıştır? İşte bu çalışmada kelâmda üretilmiş bir teori olarak âdet nazariyesinin, fıkıh ve usûlünde ne derece kullanıldığı, namaz vaktinin son anında Müslüman olan kişinin durumu özelinde Pezdevî (ö. 1089) ve şârihleri Siğnâkî (ö. 1314) ve Buhârî’nin (ö. 1330) usûle dair eserleri üzerinden tespit edilmeye çalışılacaktır. Bulgular doğrultusunda usûlcülerin âdet teorisinden, kurdukları halefiyyet sisteminin bir gereği olarak ereksel bir biçimde yararlandıkları ancak bunu vakıaya yansıtmadıkları tespit edilmiştir. Usûlcülerin âdet teorisinden sadece bu açıdan yararlanmaları fıkıh ve usûlünün zahire göre hüküm verme kimliğine engel teşkil etmiyor gibi görünmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Fıkıh, Fıkıh Usûlü, Âdet Teorisi, Halefiyyet Teorisi

Teşekkür

Prof Dr. Sinan Öge ve Prof. Dr. Resul Öztürk’e bu çalışmaya katkı sağladıklarından dolayı teşekkür ederim.

Reflections of the Theory of ʽĀdah (Custom) on Fiqh and Its Methodology: An Example of Becoming a Muslim at the End of Prayer Time

Öz

Every science examines the personal accidents of the subject, which it determines as its subject, and the sciences differ from each other in this aspect. However, sciences offer the principles that they prove themselves through the use of other sciences. Sciences take and use the principles of other sciences that they will need, but they do not have to prove these principles in themselves. On the contrary, they entrust this proof to the sciences from which they took their principles. While examining the sources of fiqh and the method of making judgments from these sources, the method of fiqh uses the principles set forth in other sciences in the problems it encounters. One of the sciences in which the method of fiqh takes principles is kalām. Actually, the science of kalām provides principles to all other sciences with the conception of God and the world it reveals. One of these principles is the indeterminist understanding of the world, in other words, the theory of ʽādah (custom). The theory of custom, produced in the tradition of Ahl al-Sunnah Kalām, is a theory that cancels causality and makes all effects in the world peculiar to Allah. According to this theory, Allah operates the universe according to the laws of physics, which are named custom. However, this theory makes it possible for Allah, if He wills, to do extraordinary acts that are described as humanly extraordinary. Since the Fiqh and its Methodology, which is assisted by the science of kalām, is a science that is expected to judge according to the apparent, it seems to be contrary to his identity to make judgments by using the possibilities of the theory of custom. However, like the situation of a person who becomes a Muslim at the last moment of prayer, sometimes things get so tight that it becomes very difficult to judge according to outward appearance. Well, did the methodists look at the outward appearance and decide that this person is not responsible for the prayer of the aforementioned time, or did they come to a different conclusion by using the possibilities of the theory of custom.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Fiqh, Fiqh Method, Theory of ʽĀdah (Custom), Theory of Khalafiyyah

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa. Mecelle-i ahkâm-ı ʿadliyye. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1884.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. el-İnsâf fîmâ yecibü iʿtikādüh ve lâ yecûzü’l-cehlü bih. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Maʿârif, 2011.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdü’l-evâʾil ve telhîsü’d-delâʾil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müesseetü’l-Kütübi’l-Sekâfiyye, 1987.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Yemin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/417-420. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Buhârî, Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-Esrâr an Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî. 4 Cilt. İstanbul: Şeriketü’s-Sahâfeti’l-Osmâniyye, 1890.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İkinci Basım, 2021.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Sâlih b. Muhammed. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh. el-İrşâd ilâ kavâtıʿi’l-edille fî usûli’l-iʿtikād. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Beyrut: Mektebetü’s-Sekâfeti’t-Dîniyye, 2009.
• Çetin, Zübeyir. “Aklın Sınırı Hakkında İki Çelişik Söylem ve Çözümü -Fahreddin er-Râzî Özelinde Bir İnceleme-”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/46 (2022), 395-420.
• Çetres, Recai. Kelâm-Usûl-i Fıkıh İlişkisi (İmâmü’l-Harameyn el-Cüveynî Ekseninde). b.y.: Nizamiye Akademi Yayınları, 2023.
• Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Kelam İlişkisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Demir, Osman. “Âdet Teorisi”. İslam Düşüncesinde Teoriler - 1: Metafizik. ed. Ömer Türker. Ketebe Yayınevi, 2021.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik (İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan). İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Devvânî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Es‘ad b. Muhammed. Tʿalîkât ʿalâ Şerhi’l-ʿAkāʾidi’l-ʿAdudiyye. nşr. Abdullah Hayced el-Kemâhî. İstanbul: Dâru Sirâc, 2020.
• Esadî, Muhammed Ubeydullah. el-Mûcez fî usuli’l-fıkh. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1990.
• Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-bedâyiʿ fî usûli’ş-şerâyiʿ. thk. Mu-hammed Hüseyn Muhammed Hasen. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-İktisâd fi’l-iʿtikād. nşr. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, Üçüncü Basım, 2016.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Tehâfütü’l-felâsife. thk. Süleyman Dünya. Kahire: Dâru’l-Maʿarif, Altıncı Basım, 1972.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ. nşr. Nâcî Süveyd. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2008.
• Hacak, Hasan. Atomcu Evren Anlayışının İslam Hukukuna Etkisi (Kelâm-Fıkıh İlişkisine Dair Bir Analiz). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Harman, Vezir. Seyfeddin Âmidî’nin Kelâm Sisteminde Usûli’d-dîn ve Usûlü’l-fıkh İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• İsfahânî, Ebü’s-Senâ Şemsüddîn Mahmûd b. Abdirrahmân. Beyânü’l-muhtasar şerhu Muhtasarı İbni’l-Hâcib. thk. Muhammed Mazhar Bekâ. 3 Cilt. Mekke: Câmiʿatü ʾÜmmü’l-Kurâ, 1986.
• Kahraman, Hüseyin. Cüveynî’de İlliyet Teorisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Muʿtezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Karagöz, Ahmet. İsmâil Gelenbevî’de Nefsü’l-Emr. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Koca, Muhammet Ali. Müteahhirûn Dönemi Eş’ariyye Kelâmında Ma’dumun Şeyiyyeti ve Mahiyetlerin Yaratılmışlığı Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Korkut, Ramazan. Fıkıh Usulü Açısından İbadetlerde Vakit. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Köksal, Asım Cüneyd - Dönmez, İbrahim Kâfi. “Usûl-i Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/201-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Leknevî, Ebü’l-Ayyâş Muhammed Abdülalî b. Nizâmiddîn. Fevâtihu’r-rahamût fî şerhi Müsellemi’s-sübût. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Öge, Sinan. İslam Kelamcılarında Lütuf Teorisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2015.
• Öztop, Abdullah. “Gün Yüzüne Çıkmayı Bekleyen Kıstas: İlimler Tasnifi için Mebâdi-i Aşera”. III. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı - II (Felsefe - Tarih). ed. Nuriye Kayar - Ümit Güneş. 217-229. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Basımevi Müdürlüğü, 2014.
• Pala, Ali İhsan. İslâm Hukuk Metodolojisinde Emir ve Yasakların Yorumu. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed. Usûlü’l-Pezdevî (Kenzü’l-vüsûl ilâ maʿrifeti’l-usûl). thk. Sait Pektaş. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, İkinci Basım, 2016.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1989.
• Siğnâkî, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc. el-Kâfî: Şerhu’l-Pezdevî. thk. Fahrüd-din Seyyid Muhammed. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Şahin, Ünal. İmam Züfer ve Usul Anlayışı. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşafü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. thk. Refîk el-Acem - Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Wolfson, Harry Austryn. The Philosophy of the Kalam. Massachusetts: Harvard University Press, 1976.
• Yıldız, Metin. “Ebu’l-Hasan el-Eş’arî’de Nedensellik Karşıtlığı: Âdet Nazariyesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 19/2 (2019), 533-551.