Fâtımî Devlet Adamı Üstâz Cevzer es-Sıkıllî (ö. 362/973)

Yıl 2024, Cilt: 26 Sayı: 49, 303 - 325, 15.06.2024

Furkan Erbaş

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1436729

Öz

Mağrib ve Mısır dönemi olarak ikiye ayrılan Fâtımî devleti tarihinin Mağrib devresi Mısır’a nazaran daha az incelenmiş görünmektedir. Bunun en önemli sebeplerinden bir tanesi bu dönemdeki muasır kaynakların Mısır dönemi kaynaklarına oranla fazla olmayışıdır. Bununla birlikte günümüzde Fâtımîler’in Mağrib dönemini kapsayan IV. (X.) yy.’a ait bazı muasır kaynakların bulunmuş olması, söz konusu döneme ait önemli bilgilerden haberdar olabilmemize imkân tanımıştır. Bu eserlerden olan ve Fâtımî devletinin Mağrib dönemindeki bürokrasisine ışık tutan Sîretü’l-Üstâz Cevzer adlı muasır kaynak, Fâtımîler’de halife ve veliahttan sonraki üç numaralı devlet adamı olma şerefine nail olan slav asıllı Üstâz Cevzer’in ilk Halife Ubeydullâh el-Mehdî döneminde devlet hizmetine alınmasından, dördüncü Halife Mu‘izz’in hilâfet merkezini Mansûriye’den Kâhire’ye taşımasına değin gerçekleştirdiği önemli faaliyetlerini konu edinmektedir. Ele aldığımız çalışmada Fâtımîler’in Mağrib dönemindeki önde gelen devlet adamlarından bir tanesi olan Üstâz Cevzer’in hayatı detaylı bir şekilde incelenerek bu dönemin bürokrasisinin daha iyi anlaşılmasına katkı sunulması hedeflenmektedir. Başta Sîretü’l-Üstâz Cevzer adlı çağdaş kaynak olmak üzere Üstâz Cevzer hakkında bilgi veren az sayıda eserin incelenmesinin yanında batıda da yapılan araştırmalara değinilerek hazırlanan çalışma, literatüre sunacağı katkı itibarıyla özgündür. Ayrıca çalışma bazı araştırmacılarca Üstâz Cevzer’in, Mısır’ı ele geçiren komutan Cevher es-Sıkıllî ile aynı kişi olduğu yönündeki yanlış kanaatlerin ortadan kalkmasına yardımcı olacaktır. Yine bazı araştırmacılar tarafından Fâtımîler’in Mağrib dönemi veziri olarak kabul edilen Üstâz Cevzer’in gerçekten vezirlik görevini deruhte edip etmediği gibi sorulara çalışmada cevap aranacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Fâtımîler, Mağrib, Slavlar, Üstâz Cevzer

Fāṭimid Statesman Ustādh Jawdhar al-Ṣıkıllî (d. 362/973)

Öz

One of the states that left important traces in Islamic history was the Fāṭimids (297-567/909-1171), who belonged to the Shiite-Ismā‘il̄ī understanding. The Fāṭimids, who were founded in 297 (909) in Ifrīqiya, located in the east of the Maghrib, made important political and military developments during the approximately sixty-five-year period they ruled here. During the reign of the first four caliphs (Mahdī, Qāim, Mansūr, Mu’izz) covering the Maghrib period (297-362/909-973), the Fāṭimids had to fight against many rebellions against the rule of the Sunn̄ī and Kharijite tribes in the region and successfully suppressed these rebellions. The Fāṭimids, who captured middle Maghrib and far Maghrib during the reign of the fourth Fāṭimid Caliph Mu’izz, captured a wide geography from the west of Egypt to the Atlantic Ocean. During this period, the Byzantine Empire, one of the most important powers of the period, was fought over Sicily and Southern Italy and with the strengthening of the navy, especially during the Mansūr and Mu’izz periods, dominance was established over Sicily and superiority was gained in the Western Mediterranean. Undoubtedly, the most important event that took place during the Maghrib period of the Fāṭimids was the state's capture of Egypt in 358 (969). During the reign of Caliph Mu’izz, under the influence of the socio-political and socio-economic conditions in Egypt, the region was captured after a planned preparation, thus paving the way for the state to expand to the east. During the same caliphate period, the Fāṭimid Empire became one of the most powerful states of the period, with the capture of the Syria lands and the sermons in the Hid̲j̲āz beginning to be recited in the name of the Fāṭimid Caliphs. Of course, this success achieved by the Fāṭimids in the Maghrib period is only due to the intelligence, administrative and military ability, etc., of those who sat on the Fāṭimid throne. It was not realized thanks to talents. Statesmen who provided outstanding services after their affiliation to the Fāṭimid State also had an important share in this success.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Fāṭimids, Maghrib, Slavs, Ustādh Jawdhar

Kaynakça

• Alibhai, Ali Asgar Hussamuddin. Through The Eyes of Jūdhar: Reconstructing the Tenth-Century World of a Fatimid Chamberlain. Cambridge: Harvard Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Brett, Michael. The Fatimid Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Cevzerî, Ebû ‘Alî Mansûr el-Azîzî. Sîretü’l-Üstâz Cevzer. thk. Muhammed Kâmil Hüseyin - Muhammed Abdülhâdî Şaîre. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1954.
• Dâ‘î İdrîs, ‘İmâdüddîn. Târîhu’l-hulefâi’l-Fâtımiyyîn bi’l-Mağrib el-Kısmü’l-Hâs min Kitâbi ‘Uyûni’l-ahbâr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1985.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımî Şâiri Temîm b. Mu‘iz-Lidînillâh (ö. 374/985)”. ÇÜİFD 22/1 (2022), 182-198.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımîler Döneminde Mehdiye ve Mansûriye Şehirleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53 (2022), 411-430.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımîler’de Slav Asıllı Devlet Görevlileri”. Harran İlahiyat Dergisi 47 (2022), 150-166.
• Erbaş, Furkan. Kahire’nin Kurucusu Fâtımî Halifesi Mu’izz-Lidînillâh. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Ebû Yezîd en-Nükkârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/259-260. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Haji, Hamid. “A Distinguished Slav Eunuch of the Early Fatimid Period: al-Ustadh Jawdhar”. Fortresses of the Intellect Ismaili and Other Islamic Studies in·Honour of Farhad Daftary. ed. Omar Ali-de-Unzaga. 261-273. London: I.B. Tauris, 2011.
• Haji, Hamid. Inside the Immaculate Portal A History from Early Fatimid Archives (Sîretü’l-Üstâz Cevzer adlı eserin İngilizceye Tercümesi). London: I.B. Tauris, 2012.
• Hasan, Hasan İbrâhîm - Şeref, Tâhâ Ahmed. ʿUbeydullâh el-Mehdî İmâmu’ş-Şîʿati’l-İsmâʿîliyye ve Müessisü’d-Devleti’l-Fâtımiyye fî Bilâdi’l-Mağrib. Kahire: Mekte-betü’n-Nehdati’l-Mısrıyye, 1947.
• Hrbek, Ivan. “Die Slawen im Dienste der Fatimiden”. Archiv Orientální 21 (1953).
• Hüseyin, Muhammed Kâmil - Şaîre, Muhammed Abdülhâdî. “Mukaddime”. Sîretü’l-Üstâz Cevzer. mlf. Ebû ‘Alî Mansûr el-Azîzî el-Cevzerî. 1-32. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1954.
• İbn ‘Abdizzâhir, Muhyiddîn Abdullāh. er-Ravzatü’l-behiyyetü’z-zâhire fî hıtati’l-Muʿiz-ziyyeti’l-Kāhire. nşr. Eymen Fuâd Seyyid. Kahire: Dârü’l-Arabiyyeti li’l-Kitâb, 1996.
• İbn Ebî Dînâr, Muhammed b. Ebi’l-Kâsım. Kitâbü’l-Mu’nis fî Ahbâri İfrîkıyyeti ve Tûnis. nşr. Dârü’l-Mesîre. Beyrut: Dârü’l-Mesîre, 1993.
• İbn Haldûn, ‘Abdurrahmân b. Muhammed. Kitâbü’l-‘İber ve divânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî eyyâmi’l- ‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve men âsâruhum min zevi’s-sultâni’l-ekber. nşr. Halîl Şehâde. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım. Kitâbü Sûrati’l-Arz. thk. Dârü Mektebeti’l-Hayat. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayat, 1996.
• İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kâsım ’Ubeydullâh. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. thk. Michael Jan De Goeje. Leiden: y.y., 1889.
• İbn ‘İzârî, Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-Muğrib fi ahbâri mülûki’l- Endelüs ve’l-Mağrib. nşr. Beşşâr Avvâd. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2013.
• İbnü’l-Esîr, ‘Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ebü’l-Fidâ’ Abdullâh el-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’s-Sayrafî, Ebü’l-Kâsım Tâcü’r-Riâse. el-Kānûn fî dîvâni’r-resâʾil vel-işâre ilâ men nâle’l-vizâre. nşr. Eymen Fuâd Seyyid. Kahire: Dârü’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye, 1990.
• Jiwa, Shainool. “From Slaves to Supporters The role of the Slavs in the Fatimid Mediterranean Empire in the Fourth AH /Tenth CE century”. Mediaeval Studies 77 (2015) 103-125.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. el-Mevâ‘iz ve’l-‘itibâr bi-zikri’l-hitati ve’l-âsâr. thk. Muhammed Zeynuhum - Medîha eş-Şerkâvî. Kahire: Mektebetü Medbûlâ, 1998.
• Mishin, Dmitrij. “The Saqāliba Slaves in the Aghlabid State”. Annual Journal of Medieval Studies at CEU 4 (1997 1996), 236-244.
• Özkuyumcu, Nadir. “Kayrevan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/88-90. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddîn b. ‘Abdullâh. Mu‘cemü’l-Büldân. Beyrut: Dârü Sâdır, 1993.