Eski Türk İnanç Sisteminde Kutsal Dört Elementin ve Dört Yönün Mitolojik Bağlantıları: Velayetnamelerde Keramet Motifleri Dört Kapı Kırk Makam

Yıl 2024, Sayı: 44, 68 - 78, 25.09.2024

Gülten Gültepe , Yunus Berkli

https://doi.org/10.47571/sanatyorum.1509587

Öz

Öz
Eski Türklerde kutsal dört element ve dört yön mefhumu inanç yapısına yansımakla beraber mitolojik bir karakter kazanmıştır. Türklerin inanç sistemi içerisinde gelişen kutsalın tezahürü, tabiatüstü motiflerle iç içe geçerek kozmik durum ve yaratılış olgusunun İslam öncesi ve İslami dönemde mitsel yapı sürecinde gelişim aldığı anlaşılmaktadır. Türk kültüründe mevcut olan ve ortaya konulmaya çalışılan mitoloji, efsane, destan ve masal türündeki eserlerin, velâyetname, menâkıbname türünde eserlerle olan bağlantıları çeşitli bilgi, düşünce, davranış kalıpları ile geleneksel dokuyu ihtiva eden sembolleşen değer yargılarına ait unsurların bir bütünü olarak değerlendirmek gerekir. İnsanoğlu doğuştan itibaren olgunlaşmamış ham bir kişiliğe sahiptir. Dolayısıyla her bir birey toplumun gelenek ve göreneklerine göre şekillenir. İnsan-ı Kâmil olma, insanın aşamalı olarak şekillenme veya olgunlaşma sürecinde çeşitli evrelerden geçtiği ilkeler vardır. Olgun insan tiplemesinde, tabiatın dört temel unsuru hava, su, toprak ve ateş simgeselliği, dört kapı ve kırk makamla kişiyi sırr-ı hakikate eriştirdiği ve eğittiği bir hal üzeredir. Bu haller, şeriat kapısı-hava, tarikat kapısı-ateş, marifet-kapısı-su ve hakikat kapısı-toprak simgeselliğinde belirir ve mana kazanır. Şekiller evreni, görünürdeki maddi âlemin biçimlerini verebilir. Ancak evren içerisinde mevcut biçimler, görünürde var olan biçimin ötesinde, derin anlamlar içermektedir. Bir başka ifadeyle, mana âlemi bilinmeyen gizil şifrelerle çevrilidir. Dolayısıyla böyle bir evren kurgusu, mana âlemine vakıf, simgesel dili veya ifadeyi çözümleyebilmekle anlaşılacaktır. Araştırma başlığımız çerçevesinde, kaynak ve kavram dağarcığının Türklerde, islam öncesi eski inanç sistemiyle birlikte dini ve mistik kültürel dokunun şekillenmeye başladığı, islami dönemde “menkabe (Sufi destanları)” veya “velâyetname”lerde cereyan etmiş olan, keramet motiflerinin, mitolojik unsurlar ve motifler bağlamında çözümlenmesi, sosyolojik aynı zamanda tarihsel bir perspektifle yansıtılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Velâyetname, kutsal dört element, kutsal dört yön, dört-kapı, kırk makam.

Kaynakça

• Arda, Z. C. (2013). Anadolu ve Avrupa mitolojisinde içerik ve motif karşılaştırması. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 9-14.
• Aydın, F. (2019). Uygur halk anlatılarında sayı simgeciliği. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 44, 209-227.
• Bayat, F. (2011). Türk mitolojik sistemi ontolojik ve epistemolojik bağlamda Türk mitolojisi 1. Ötüken.
• Bayat, F. (2012). Türk mitolojik sistemi kutsal dişi-mitolojik ana, Umay pradigmasında ilkel mitolojik kategoriler-iyeler ve demonoloji-2. Ötüken.
• Berkli, Y. ve Gültepe, G. (2020). Eski Türk inançlarında tabiat kültü: Erzurum Kazancı örneği”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi - Journal of Turkish Researches Institute, 67, 443- 454.
• Berkli, Y. (2011). Türk sanatında Avrasya üslubunun evreleri (Avrupa ve İslam sanatına etkileri). Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Beydili, C. (2015). Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük. Yurt Kitap-Yayın.
• Boratav, P. N. (2012). Türk mitolojisi Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin mitolojisi. Bilgesu Yayıncılık.
• Boratav, P. N. (2015). 100 soruda Türk folkloru. Bilgesu Yayıncılık.
• Burckhardt, T. (2020). Aklın aynası / geleneksel bilim ve kutsal sanat üzerine denemeler. çev. Volkan Ersoy, İnsan Sanat.
• Burckhardt, T. (1995). İslam tasavvuf doktrinine giriş. çev. Fahreddin Arslan. Kitabevi.
• Çavuşoğlu, A. (2007). Türk-İslam kültüründe Göktanrı veya Ulu Tanrı inanışı ve edebi metinlere yansıması. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 44, 123-140.
• Çaycı, A. (2019). Anadolu Selçuklu sanatında gezegen ve burç tasvirleri. Palet Yayınları.
• Çaycı, A. (2021). Kutsal ve sanat. Çizgi Kitabevi.
• Çoruhlu, Y. (2014). Kozmolojik, mitolojik, astrolojik, dini ve edebi tasavvurlara göre Türk sanatında hayvan sembolizmi. Kömen Yayınları.
• Dağlıoğlu, H. (2021). Otman Baba. Ceren Yayınevi.
• Dilek, İ. (2021). Türk mitoloji sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Durbilmez, B. (2008). Nahçıvan Türk halk inanışlarında mitolojik sayılar. Turkish Studies, 3/ 7, 340-352.
• Durbilmez, B. (2009). Türk kültüründe ve fütüvvetnamelerde dört sayısı. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 52, 71-85.
• Esin, E. (2001). Türk kozmolojisine giriş. Kabalcı Yayınevi.
• Esin, E. (1976). Kuşcı” (Türk Sanatında Atlı Doğancı İkonografisi Hakkında). Sanat Tarihi Yıllığı, 6, 411-452.
• Esin, E. (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk sanatında ikonografik motifler. Kabalcı Yayınevi.
• Gökalp, Z. (2023). Türk medeniyeti tarihi. Ötüken.
• Gültepe, G. ve Berkli, Y. (2022a). 18. yüzyıl Babür Dönemi minyatüründe Burak: Kutsal dört yön simgeselliği. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 1458-1473.
• Gültepe, G. ve Berkli, Y. (2022b). Türk tasavvuf düşünce sisteminde eski Türk inançlarının izleri: Antropomorfik, zoomorfik ve kozmolojik ruh dönüşümler. 25. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları. NEÜ Yayınları.
• Gültepe, G. (2019). Alevi-Bektaşi geleneğinde Hz. Ali: Kişileştirme ve plastik. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 66, 589-596.
• Güzel, A. (2019). Abdal Mûsa velâyetnâmesi. Türk Tarih Kurumu.
• Hacı Bektaş Veli. (2021). Makâlât / Alevi Bektaşi Klasikleri 2. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hacı Bektaş Veli. (2010). Velayetname. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hacı Bektaş Veli. (2022). Velayetname. VakıfBank Kültür Yayınları.
• İnan, A. (2020a). Makaleler ve incelemeler I. Türk Tarih Kurumu, 2020a.
• İnan, A. (2020b). Makaleler ve incelemeler II. Türk Tarih Kurumu, 2020b.
• İnan, A. (2000). Tarihte ve bugün şamanizm materyaller ve araştırmalar. Türk Tarihi Kurumu Basımevi.
• İnan, A. (2017). Türkoloji ders notları. Altınordu Yayınları.
• Küçük, M. A. (2013). Türk destanlarında “sayı” motifinin dinî yansımaları. Gazi Türkiyat, 13, 91-109.
• Melikoff, I. (2014). Bektaşi-Aleviler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. Hazırlayan: Ahmet Yaşar Ocak, Türk Tarih Kurumu.
• Ocak, A. Y. (2009). İslâm’ın temel inançları etrafında oluşan “mitolojik” kültür: “islâm mitolojisi” yahut islâm ilahiyatının ihmal edilmiş önemli bir sorunsalı (Bir “mise-en-question” denemesi). Milel ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, 6/1, 137-163.
• Ocak, A. Y. (2017). Alevi ve Bektaşi inançlarının islam öncesi temelleri. İletişim Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2020). Osmanlı İmparatorluğunda marjinal sufilik: Kalenderiler XIV-XVII. yüzyıllar. Timaş Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2016a). Kültür tarihi kaynağı olarak evliya menâkıbnâmeleri XV-XVII. yüzyıllar. Timaş Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2011). Sarı Saltık popüler İslam’ın Balkanlar’daki destani öncüsü (XIII. yüzyıl). Türk Tarih Kurumu.
• Ocak, A. Y. (2021). Tasavvuf, velayet ve kâinatın görünmez yöneticileri tarihsel sosyolojik ve eleştirel bir Yaklaşım. Alfa, 2021.
• Ocak, A. Y. (2016b). Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın ayak izleri: Osmanlı dönemi makaleler-araştırmalar. Kitap Yayınevi.
• Ögel, B. (2022a). Türk kültür tarihine giriş I. Türk Tarih Kurumu.
• Ögel, B. (2022b). Türk kültür tarihine giriş II. Türk Tarih Kurumu.
• Özden, H. Ö. (2018). İslâm felsefesi tarihi. Bilge Kültür Sanat.
• Radloff, W. (1986). Sibirya’dan seçmeler. çev. Ahmet Temir, Kültür Bakanlığı.
• Roux, J. P. (2021). Türklerin ve Moğolların eski dini. çev. Aykut Kazancıgil, Dergah Yayınları.
• Sagalayev, A. M. (2017). Ural-Altay mitolojisinde arketipler ve semboller. çev. Ali Toraman, Bilge Kültür Sanat.
• Schimmel, A. (2021a). Sayıların gizemi. çev. Mustafa Küpüşoğlu, Alfa Yayınları.
• Schimmel, A. (2021b). Tanrı’nın ayetlerinin çözümlenmesi İslam’a fenomenolojik bir yaklaşım. çev. Ekrem Demirli, Albaraka Yayınları.
• Schimmel, A. (2018). Tasavvuf notları. çev. Dilara Yabul, Sufi Kitap.
• Karamustafa, A. T. (2020a). Tanrının kuraltanımaz kulları/islam dünyasında derviş toplulukları 1200-1550. Yapı Kredi Yayınları.
• Karamustafa, A. T. (2020b). Tasavvufun oluşumu. Çev. Nagihan Doğan.
• Şahin, H.. (2020a). Dervişler ve sufi çevreler klasik çağ Osmanlı toplumunda tasavvufi şahsiyetler. Alfa Yayınları, 2022a.
• Şahin, H. (2020b). Dervişler, fakihler, gaziler / erken Osmanlı Döneminde dini zümreler (1300-1400). Yapı Kredi Yayınları.
• Taş, İ. (2011). Türk düşüncesinde kozmogoni-kozmoloji. Kömen Yayınları.
• Türer, O. (2020). Ana hatlarıyla tasavvuf tarihi. Ataç Yayınları.
• Uludağ, S. (2014). Osmanlı Dönemi tasavvuf düşüncesinin bazı temel kaynakları. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler Kaynaklar-Doktrin- Ayin ve Erkan-Tarikatlar-Edebiyat-Mimari-İkonografi- Modernizm. haz. Ahmet Yaşar Ocak. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uludağ, S. (2016). Tasavvuf terimleri sözlüğü. Kabalcı Yayıncılık.
• Ülken, H. Z. (2015). İslam felsefesi eski Yunan’dan çağdaş düşünceye doğru. Doğu Batı Yayınları.
• Von Gabain, A. (2009). Renklerin sembolik anlamları. Türkoloji Makaleleri. çev. Yusuf Gedikli. Bilgeoğuz, 149-159.