Diyarbakır Milletvekili Zülfü Bey'in Malta'ya Sürgünü

Yıl 2022, , 1052 - 1074, 08.01.2023

Mekki Uludağ , Aynur Erdemir

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1184026

Cited By: 1

Öz

Bu çalışmada Diyarbakır Milletvekili Zülfü Bey’in bazı suçlamalarla önce İstanbul’da tutuklanması, ardından Osmanlı Devleti tarafından İngilizlere teslim edilerek İngilizler vasıtasıyla ilk olarak Mısır’a sürgün edilmesi ve bir süre sonra oradan yine İngilizler tarafından Malta Adasına sügün edilmesi süreci ele alınmıştır. Zülfü Bey’in hakkında, İngilizlerin talebi üzerine İstanbul’da Diyarbakır Milletvekili olarak bulunduğu bir sırada bir gözaltı kararı çıkartılmış ve bu karar Osmanlı Devleti tarafından hemen uygulanarak Zülfü Bey gözaltına alınmıştır. İlk sorgusunda suçsuz olduğu anlaşıldığı halde Zülfü Bey uzun süre serbest bırakılmamıştır. Konuyla ilgili İngiliz yetkililere başvuruda bulunan Osmanlı Devleti yetkililerine İngilizler tarafından Zülfü Bey’in serbest bırakılmaması gereği bildirilmiş ve bu karar üzerine Osmanlı Devleti, Zülfü Bey’i tutuklu olarak hapsetmeye devam etmiştir. Bir süre sonra İngilizler oldukça ilginç bir karar alarak Osmanlı devlet adamlarını yurt dışında çeşitli yerlere sürgün etmeye başlamışlar ve yurt dışına sürgün edilen kişilerden birisi Zülfü Bey olmuştur. Zülfü Bey, İngilizler tarafından ilk olarak Mısır’ın İskenderiye kentinde bulunan Seydibeşir Esir Kampı’na sürgün edilmiştir. Orada birkaç ay tutulan Zülfü Bey, İngilizler tarafından sürgün hayatının büyük kısmını geçireceği Malta Adasına gönderilmiştir. Iki yıldan fazla bir süre boyunca sürgünde tutulmuş olan Zülfü Bey bu süre boyunca yargılanmamış ve hakkında hiçbir suçlamada bulunulamamıştır. Sonuç olarak Türk Birliklerinin Batı Anadolu’da Yunanlılara karşı ardıardına gelen başarılarının da etkisiyle İngilizler Türklerle anlaşmaya varmış ve karşılıklı olarak tüm tutsaklar serbest bırakılmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Zülfü Bey, Malta Sürgünü, Diyarbakır Milletvekili, Mehmet Zülfü Tigrel.

DİYARBAKIR DEPUTY ZÜLFÜ BEY’S EXILE LIFE AT MALTA

Öz

In this study, the process of Diyarbakir Deputy Zülfü Bey, who was first arrested in Istanbul with some accusations, then handed over to the British by the Ottoman Empire and exiled to Egypt by the British, and then deported to Malta by the British after a while, is discussed. Upon the request of the British, a detention warrant was issued for Zülfü Bey while he was in Istanbul as a Diyarbakır Deputy, and this decision was immediately implemented by the Ottoman Empire, and Zülfü Bey was taken into custody. Zülfü Bey was not released for a long time, although it was understood that he was innocent in his first interrogation. The Ottoman State authorities, who applied to the British authorities on the subject, were informed by the British that Zülfü Bey should not be released, and upon this decision, the Ottoman State continued to imprison Zülfü Bey as a prisoner. After a while, the British took a very interesting decision and started to exile the Ottoman statesmen to various places abroad, and one of the people who were exiled abroad was Zülfü Bey. Zülfü Bey was exiled by the British to the Syetbishr Prisoner Camp in Alexandria, Egypt. Zülfü Bey, who was held there for a few months, was sent by the British to Malta, where he would spend most of his exile. Zülfü Bey, who was held in exile for more than two years, was not tried during this period and no charges were brought against him. As a result, with the effect of successive successes of the Turkish troops against the Greeks in Western Anatolia, the British came to an agreement with the Turks and mutually all the prisoners were released.

Anahtar Kelimeler

Zulfu Bey, Malta Exile, Diyarbakir Deputy, Mehmet Zülfü Tigrel

Kaynakça

• “Bugün ilk muhakeme” İkdâm, 5 Şubat 1919, s.2.
• “Divan-ı Harb’te isticvaplar” Söz, 17 Ocak 1919, s.1.
• “General Allenby şehrimizde” İkdâm, 8 Şubat 1919, s.2.
• “Malta Menfileri” Vakit, 22 Eylül 1919, s.2.................................
• “Malta mevkuflarının macerası hitam buldu” Vakit, 4 Kasım 1921, s.1.
• “Malta mevkuflarının mübadelesi” Peyam-ı Sabah, 2 Kasım 1921, s.2.
• “Malta’daki vatandaşlarımız dün sabah geldiler” İkdâm, 31 Ekim 1921, s.1.
• “Malta’daki vatandaşlarımız İnebolu’ya müteveccihen şehrimizden geçtiler” Vakit, 31 Ekim 1921, s.1.
• “Malta’ya sevk edilenler” Vakit, 3 Haziran 1919, s.2....................................
• “Mevkuf İttihad Erkanı” Memleket, 17 Şubat 1919, s.2.....................................
• “Mevkuflar Bekir Ağa Bölüğü’ne Nakledilecekler” Vakit, 4 Şubat 1919, s.2.
• “Mevkufların Nakli” Vakit, 29 Mayıs 1919, s.2.....................................
• “Pariste müzakerat devam ediyor” Vakit, 17 Ocak 1919, s.1.
• “Suriye’ye vapur gidiyor” Vakit, 22 Şubat 1919, s.2.....................................
• “Tehcir Meselesi” İkdam, 16 Ocak 1919, s.1.....................................
• “Tevkifat yoktur” Alemdar, 16 Ocak 1919, s.2.....................................
• “The Turks’ Point of View” The Guardian, London, May 23, 1921, p.6.
• “Vatana Avdet” Vakit, 4 Kasım 1921, s.1.....................................
• “Zülfü Efendi Divan-ı Harpte” Sabah, 17 Ocak 1919, s.2.
• “Zülfü Efendi’nin Tevkifi” Sabah, 16 Ocak 1919, s.1.
• “Zülfü ve Feyzi Efendilerin Tevkifi” Sabah, 19 Ocak 1919, s.2.
• Ağaoğlu, Ahmet, Mütareke ve Sürgün Hatıraları, Yayına Haz. Ertan Eğribel – Ufuk Özcan, İstanbul: Doğu Kitabevi, 2010.
• Ali Münif Bey’in Hatıraları, Hayat Tarih Mecmuası, 1 Eylül 1969, S.8, Yıl 5, C.2, Sıra 56, İstanbul: Tifdruk Basımevi, 1969.
• Arif, Mehmed, Anadolu İnkılabı, Mücahedatı Milliye Hatıratı 1335-1339 (1919-1923), İstanbul: İkdam Matbaası, 1340 (1924).
• Aykut, Mehmet Şeref, Trakya Millî Mücadele Tarihi, Malta Hatıratı ve Malta’da Türkler, İstanbul: Alfa Yayınları, 2011.
• Bayar, Celal, Ben de Yazdım, Millî Mücadeleye Giriş, 5. Cilt, İstanbul: Sabah Kitapçılık, 1997.
• Beysanoğlu, Şevket, Yeni Türkiye’nin Manevi Mimarı, Ziya Gökalp, Ankara: Ziya Gökalp Derneği, 2002.
• Bleda, Mithat Şükrü, İmparatorluğun Çöküşü, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1979.
• BOA, (Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Ekleri), DH. İ. UM. EK. 118 / 15 / 5 – 1. 13 Cemaziyelevvel 1338 (3 Şubat 1920).
• BOA, (Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı), DH. İ. UM. EK. 117 / 80 – 3. 7 Cemaziyelevvel 1338 (28 Ocak 1920).
• BOA, BEO. 4552 / 341352- 2. 19 Rebiülahir 1337 (22 Ocak 1919).
• BOA, BEO. 4552/341352 – 1. 19 Rebiülahir 1337 (22 Ocak 1919).
• BOA, BEO. 4552/341352 – 3. 19 Rebiülahir 1337 (22 Ocak 1919).
• BOA, DH. İ. UM. 117 / 94 - 2. 10 Cemaziyelevvel 1338 (31 Ocak 1920).
• BOA, DH. İ. UM. 118 / 15 - 1. 13 Cemaziyelevvel 1338 (3 Şubat 1920).
• BOA, DH. İ. UM. EK. 118 / 15 – 2,3. 13 Cemaziyelevvel 1338 (3 Şubat 1920).
• BOA, DH. ŞFR. 00611/00036-001. 19 Mart 1335 (19 Mart 1919).
• BOA. (Bâbı Âlî Evrak Odası), BEO. 4551-341309 / 2. 15 Rebiülahir 1337 (18 Ocak 1919).
• BOA. (Dahiliye Nezareti Dahiliye Kalem-i Mahsus Evrakı), DH. KMS. 43/10-4. 17 Rebiülevvel 1335 (11 Ocak 1917).
• BOA. (Meclis-i Vükela Mazbataları), MV. 214-26. 19 Rebiülahir 1337 (22 Ocak 1919).
• BOA. BEO. 4551-341309 / 3. 15 Rebiülahir 1337 (18 Ocak 1919).
• BOA. BEO. 4552 / 341352 – 3. 19 Rebiülahir 1337 (22 Ocak 1919).
• BOA. BEO. 4552/341352 – 1. 19 Rebiülahir 1337 (22 Ocak 1919).
• BOA. DH. İ. UM. EK. 114-104 / 1-2. 16 Safer 1338 (10 Kasım 1919).
• BOA. DH.İ.UM. EK. 114/89 – 1. 14 Safer 1338 (8 Kasım 1919).
• BOA. MV. 214. -26. 19 Rebiülahir 1337 (22 Ocak 1919).
• Bozkurt, Abdurrahman, “İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2009.
• Bruinessen, Martin Van, Agha, Shaikh and State, The Social and Political Structures of Kurdistan, London: Zed Books, 1992. Criss, Bilge, İşgal Altında İstanbul, İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Daleziou, Eleftheria, Britain and the Greek-Turkish War and Settlement of 1919-1923: The Pursuit of Security by ‘Proxy’ in Western Asia Minor, PhD Thesis, University of Glasgow 2002.
• Davison, Roderic H., Essays in Ottoman and Turkish History 1774-1923, The Impact of the West, Texas: University of Texas Press, 1990.
• Edib, Halide, Turkey Faces West, a Turkish View of Recent Changes and Their Origin, New Haven: Yale University Press, 1930.
• Ford, Roger, Eden to Armageddon, World War I in the Middle East, New York: Pegasus Books, 2010.
• Göksel, Ali Nüzhet, Ziya Gökalp’ın Neşredilmemiş Yedi Eseri ve Aile Mektupları, Diyarbakır Tanıtma Derneği Neşriyatı, İstanbul: Işıl Matbaası, 1956.
• Goloğlu, Mahmut, Millî Mücadele Tarihi – II, Sivas Kongresi, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2006.
• Gürkan, Uluç, Malta Yargılaması: Özgün İngiliz Belgeleriyle, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2014.
• Hâkimiyet-i Milliye, 2 Kasım 1921, s.2.....................................
• Hâkimiyet-i Milliye, 21 Kasım 1921, s.2.....................................
• Hâkimiyet-i Milliye, 25 Ekim 1921, s.1.....................................
• Hâkimiyet-i Milliye, 31 Ekim 1921, s1.....................................
• Hâkimiyet-i Milliye, 4 Kasım 1921, s.1.....................................
• Hilal-i Ahmer, 15 Aralık 1921, s.83.....................................
• Hilal-i Ahmer, 9 Haziran 1921, s.2.....................................
• İkdâm, 16 Şubat 1919, s.2.....................................
• İkdâm, 18 Ocak 1919, s.2.....................................
• İkdâm, 19 Ocak 1919, s.1.....................................
• İkdâm, 20 Ocak 1919, s.2.....................................
• İkdâm, 23 Ocak 1919, s.2.....................................
• İkdâm, 26 Şubat 1919, s.2. ....................................
• İkdâm, 3 Şubat 1919, s.1.....................................
• İkdâm, 31 Ocak 1919, s.2.....................................
• İkdâm, 6 Şubat 1919, s.2.....................................
• Jaeschke, Gotthard, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri I, çev. Cemal Köprülü, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2001.
• Kandemir, Feridun, “Malta Yaranı”, Resimli Tarih Mecmuası, C.V, S.59, İstanbul 1954.
• Kandemir, Feridun, Hatıraları ve Söyleyemedikleri ile Rauf Orbay, İstanbul: Sinan Matbaası, 1965.
• Kili, Suna; Gözübüyük, A. Şeref; Türk Anayasa Metinleri, Ankara: İş Bankası Kültür Yayınları, 1985.
• Kocahanoğlu, Osman Selim, İttihat- Terakki’nin Sorgulanması ve Yargılanması: Meclis-i Mebusan Tahkikatı, Teşkilat-ı Mahsusa, Ermeni Tehcirinin İçyüzü, Divan-ı Harb-i Örfi Muhakemesi, İstanbul: Temel Yayınları, 1998.
• Kurt, Binnur, “Malta Sürgünleri”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2008.
• Menteşe, Halil, Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, Yay. Haz., İsmail Arar, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1986.
• Milliyet, 09.09.1983, s.11.........................................................................
• MMZC, 3. Dönem, 5. İçtima Senesi, 3. Cilt, 11. Birleşim, s.103.
• MMZC, 3. Dönem, 5. İçtima Senesi, 3. Cilt, 11. Birleşim, s.112.
• MMZC, 3. Dönem, 5. İçtima Senesi, 3. Cilt, 11. Birleşim, s.113.
• MMZC, 4. Dönem, 1. İçtima Senesi, 1. Cilt, 12. Birleşim, s.177.
• MMZC, 4. Dönem, 1. İçtima Senesi, 1. Cilt, 21. Birleşim, s.428.
• National Archives, CAB-24-109-52/244.....................................
• National Archives, CAB-24-109-52/249....................................
• National Archives, CAB-24-110-70/356. ....................................
• National Archives, CAB-24-110-70/357....................................
• Okyar, Fethi, İki Gözüm Galibem, Malta Sürgününden Mektuplar, Ed. Pınar Güven, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2014.
• Orbay, Rauf, Rauf Orbay’ın Hatıraları (1914-1945), Yay. Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul: Temel Yayınları, 2005.
• Özoğlu, Hakan, From Caliphate to Secular State; Power Struggle in the Early Turkish Republic, California: Praeger, 2011.
• Rawlinson, Alfred, Adventures in the Near East 1918-1922, London: Jonathan Cape, 1934.
• Sabis, Ali İhsan, Harp Hatıralarım, İstiklâl Harbi ve Gizli Cihetleri, C.5, İstanbul: Nehir Yayınları, 1993.
• Şark, 30 Ağustos 1908, s.4.....................................
• Selek, Sabahattin, Anadolu İhtilali, İstanbul: Zafer Matbaası, 1987.
• Şimşir, Bilal N., Malta Sürgünleri, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1985.
• Söz, 18 Ocak 1919, s.1.........................................................................
• Sürmeli, Serpil, “Malta Sürgünlerinin Yurda Dönüşü”, Atatürk Üniversitesi, Atatürk Dergisi, C.III, S.4, Şubat 2010, ss.65-89.
• Taşkıran, Cemalettin, Ana Ben Ölmedim, I. Dünya Savaşı’nda Türk Esirleri, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2006.
• TBMMZC, 1. Dönem, 10. Cilt, 25. Birleşim, s.78.
• TBMMZC, 1. Dönem, 10. Cilt, 37. Birleşim, s.329.
• TBMMZC, 1. Dönem, 14. Cilt, 104. Birleşim, s.52.
• TBMMZC, 1. Dönem, 14. Cilt, 111. Birleşim, s.217.
• TBMMZC, 1. Dönem, 14. Cilt, 111. Birleşim, s.219.
• TBMMZC, 1. Dönem, 3. Cilt, 44. Birleşim, s.109.
• TBMMZC, 1. Dönem, 3. Cilt, 44. Birleşim, s.110.
• TBMMZC, 1. Dönem, 3. Cilt, 44. Birleşim, s.111.
• TBMMZC, 1. Dönem, 5. Cilt, 92. Birleşim, s.232.
• TBMMZC, 1. Dönem, 7. Cilt, 120. Birleşim, s.516-522.
• TBMMZC, 1. Dönem, 7. Cilt, 121. Birleşim, s.3.
• Tercüman-ı Hakikat, 16 Kasım 1921, s.1.....................................
• Tevetoğlu, Fethi, Millî Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar, Ankara: TTK Basımevi, 1988.
• Toynbee, Arnold Joseph, Türkiye Bir Devletin Yeniden Doğuşu I, çev. Kasım Yargıcı, İstanbul: Çağdaş Matbaacılık, 1999.
• Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi I, İmparatorluğun Çöküşünden Ulusal Direnişe, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1991.
• Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi II, Ulusal Direnişten Türkiye Cumhuriyeti’ne, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1998.
• Türkgeldi, Ali Fuat, Görüp İşittiklerim, Ankara: TTK Basımevi, 1949, s.207.
• Us, Asım, Gördüklerim, Duyduklarım, Duygularım, Meşrutiyet ve Cumhuriyet Devirlerine Ait Hatıralar ve Tetkikler, İstanbul: Vakit Matbaası, 1964.
• Vakit, 17 Ocak 1920, s.3.........................................................................
• Vakit, 18 Ocak 1920, s.1.........................................................................
• Vakit, 19 Ocak 1919, s.2.........................................................................
• Vakit, 2 Şubat 1919, s.1.........................................................................
• Vakit, 20 Ocak 1919, s.1........................................................................
• Vakit, 3 Haziran 1919, s.2. ........................................................................
• Vakit, 31 Ekim 1921, s.1.........................................................................
• Yalçın, Hüseyin Cahit, Siyasal Anılar, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.
• Yalman, Ahmed Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim I (1888 – 1922), Yayına Hazırlayan: Erol Şadi Erdinç, İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A.Ş. 1997.
• Yatak, Süleyman, “Malta Sürgünlerinin Maaşları Meselesi”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, C.V, S.59, Kasım 1993, ss.48-61.
• Yeghiayan, Vartkes, Malta Belgeleri, İngiltere Dışişleri Bakanlığı “Türk Savaş Suçluları” Dosyası, çev. Jülide Değirmenciler, İstanbul: Belge Yayınları, 2007.
• Yel, Selma, “Malta Sürgünlerinin Mübadele Edilmesi”, Askeri Tarih Bülteni, C.XVIII, S.35, Ağustos 1993, ss.220-237.
• Zürcher, Erik Jan, The Young Turk Legacy and Nation Building, From the Ottoman Empire to Atatürk’s Turkey, London: I. B. Tauris, 2010.