PIRSGIRÊKA HELBESTÊN BÊMEXLES: LÊKOLÎNEK LI SER HELBESTA “ÎRO JI DESTÊ DILBERÊ”

Yıl 2023, , 208 - 222, 03.07.2023

Mesut Arslan

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1254732

Öz

Mexles, nasnavê edebî yê helbestvan e û ji xwendevan û lêkolîneran re xwediyê helbestê diyar dike. Lê pirsgirêk ev e ku di her helbestê de mexles nîne. Di lêkolîneriya helbesta klasîk de yek ji pirsgirêkên mezin ev helbestên bêmexles in. Diyarkirina xwediyê helbestên wiha ji bo lêkolîneran ezmûneke giran e. Hewce ye em bibêjin ku di edebiyata Kurdî ya klasîk de jî gelek helbestên wiha hene, bi taybetî di nav yên Feqiyê Teyran de. Di vê gotarê de wekî nimûne emê li ser helbesta “Îro ji destê dilberê” bixebitin ku bêmexles e û lêkolîneran ew ser navê du şairên cuda (Feqiyê Teyran û Siyahpoş) weşandine. Ligel van herdu îddiayan me jî di koleksiyona Jaba de di nav destxetekê de parçeyeke vê helbestê peyde kir. Bi vî rengî ji bo heman helbestê di destê me de sê nusxeyên cuda çêbûn ku bi rêbaza edîsyon-krîtîkê mirov dikare lêkolîna metnî bike. Me jî di vê gotarê de ev hersê metin dane ber hev da ku xwediyê vê helbestê piştrast bikin. Herwiha bi rêbaza întertekstualîte (navbermetnî, navdeqî) jî ji me re gelek delîl peydebûn ku em xwediyê helbestê bibînin. Di encamê de em gihiştine rayekê. Lê ji ber ku ev rêbaza têkel ku me bi kar anî ji bo lêkolînên edebiyata Kurdî ya klasîk nû ye û ji bilî vê helbesta nakokî bi giştî şêweya Feqiyê Teyran û Siyahpoş pir dişibine hev gihiştina encamekê ne karekî rehet bû. Em hêvî dikin ku ev rêbaz ji bo helbestên din ên bi vî rengî bibe rênîşanek û pirsgirêkên wiha çareser bike.

Anahtar Kelimeler

Edebiyata Kurdî ya Klasîk, Feqiyê Teyran, Siyahpoş, A. Jaba, Îro ji destê dîlberê

MAHLASSIZ ŞİİRLER SORUNU: “ÎRO JI DESTÊ DILBERÊ” ŞİİRİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Öz

Mahlas, şairin edebî ismidir ve hem okura hem de araştırmacılara şiirin sahibini bildirir. Ancak her şiirde mahlas yoktur. Klasik edebiyat araştırmalarında bu tür mahlassız şiirler önemli bir sorun teşkil etmektedir. Bu şiirlerin gerçek sahibini bulmak edebiyat araştırmacıları için önemli bir tecrübedir. Belirtmek gerekir ki Klasik Kürt edebiyatında bu tarz mahlassız şiirler pek çoktur, bilhassa Feqiyê Teyran Divanı’nda. Bu yazıda Kürtçe “Îro ji destê dilberê” şiiri örneğinde bu sorunu ele alacağız. Bahsi geçen şiir araştırmacılar tarafından iki farklı şair (Feqiyê Teyran ve Siyahpoş) adına neşredilmiştir. Bu iki iddianın yanı sıra biz de adı geçen şiirin bir parçasını XIX. yüzyıldan kalma bir elyazması defterde bulduk. Bu şekilde mevcut üç nüshayı ele alarak edisyon-kritik ve kaynak taraması ile sahibini tespit etmeye çalıştık. Ayrıca metinlerarasılık incelemesi de bize şiirin sahibini bulmada önemli deliller sundu ve sonuç olarak bir kanaate ulaştık. Ancak bu tartışmalı şiirin dışında genel olarak Feqiyê Teyran ile Siyahpoş’un üslupları birbirine çok benzediğinden ve bu yeni denenen bir yöntem olduğundan bir sonuca varmak kolay olmadı. Yine de uyguladığımız bu yöntemin diğer mahlassız şiirlerde de sorunu çözmek için bir kılavuz olabileceğini düşünüyoruz.

Anahtar Kelimeler

Klasik Kürt Edebiyatı, Feqiyê Teyran, Siyahpoş, A. Jaba, Îro ji destê dilberê

THE PROBLEM OF POEMS WITHOUT PSEUDONYMS: A RESEARCH ON THE POETRY “ÎRO JI DESTÊ DILBERÊ”

Öz

The pseudonym is the literary name of a poet and informs the readers about the owner of the poem. However, not every poem has a pseudonym. Such poems without pseudonyms pose an important problem in classical literature studies. Finding the real owner of these poems is an important experience for literary researchers. It should be noted that there are many such poems in classical Kurdish literature, especially in the Feqiyê Teyran’s Divan. In this article, the problem will be considered in the example of the Kurdish poem “Îro ji destê dilberê”. Researchers attribute it to two different poets (Feqiyê Teyran and Siyahpoş). Apart from the two claims, the aforementioned poem was found in a manuscript book dating back to the 19th century. Using edition-critical, the researcher tried identifying the poem's owner by considering the existing three copies. The researcher found significant evidence utilizing the analysis of intertextuality provided to find the owner of the poem. However, this is a newly tried compound method in Classical Kurdish literature and therefore it is not easy to reach the result. Because beyond this controversial poem, the styles of Feqiyê Teyran and Siyahpoş are very similar. However, it can be concluded that the applied method can be a guide in solving the problem in other classical poems whose pseudonym is not known.

Anahtar Kelimeler

Classical Kurdish Literature, Feqiyê Teyran, Siyahpoş, A. Jaba, Îro ji destê dilberê

Kaynakça

• Acar, Hayrullah. Dîwana Şêx Ehmedê Feqîr. Stenbol: Nûbihar, 2016.
• Adak, Abdurrahman. Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasîk. Stenbol: Nûbihar, 2015.
• Adak, Abdurrahman. “Mexles di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de”. Nûbihar Akademî 3/10 (Kanûna Pêşîn 2018), 11-58.
• Adak, Abdurrahman. Teşeyên Nezmê di Edebiyata Kurdî ya Klasîk de. Stenbol: Nûbihar, 2019.
• Alparslan, Erdoğan. Ferhenga Edebîyata Kurdî ya Klasîk. Diyarbakir: Zanîngeha Dicle, Teza Lîsansa Bilind, 2021.
• Arslan, Mesut. “Kurd 5”. Koleksîyona Aleksandre Jaba ya Destnivîsên Kurdî (Vekolîn û Saloxdan). Ed. Mustafa Öztürk, 62-64, Diyarbakir: Lîs, 2018.
• Aykaç, Yakup. “Danasîn û Tewsîfa Mecmû‘eyên Helbestan di Koleksiyona Aleksandre Jaba de”. Kurdiyat 4 (Kanûna Pêşîn 2021), 23-60.
• Berîte. St. Petersburg: The National Library of Russia , Kurd 5, 1a-31a.
• Celîl, Celîlê. Keşkûla Kurmancî. Wien: Institut for Kurdologie, 2004.
• Cindî, Heciyê û yd. Kitêba Zimanê Kurmancî –Bona Dersxana Şeşa-. Rewan: Neşra Hikûmeta Ermenistanê, 1935. Cizîrî, Mela Ebdusselamê. Şerha Dîwana Melayê Cizîrî. amd. Tehsîn Îbrahîm Doskî, wer. Jan Dost, Stenbol: Dara, 2018.
• Karak, M. Zana. “Helbesteke Nûpeyda ya Feqîyê Teyran”. Nûbihar Akademî 4/15 (Îlon 2021), 109-119.
• Koşik, Halil Sercan. “Müellifi Bilinmeyen Manzum Bir Kur’ān Falı”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 3/4 (Çiriya Pêşîn 2017), 127-141. https://doi.org/10.20322/littera.346000.
• Mutlu Kırlı, Serpil. “Şairin Adı Yok: Klâsik Türk Şiirinde Mahlas Kullanmayan Şairler”. Prof. Dr. M. Fatih Köksal’a Armağan. Ed. Giyasi Babaarslan û yd. İstanbul: Dün Bugün Yarın, 2021, 999-1024.
• Qoxî, Ehmed Hilmiyê. Dîwana Cami‘. Diyarbakir: İhsan, 2004.
• Okay, M. Orhan. “Edebiyat Tarihi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (Gihîn 14 Çiriya Paşîn 2022). https://islamansiklopedisi.org.tr/edebiyat-tarihi.
• Öztürk, Mustafa. “Aleksandre Jaba ve Onun El Yazmaları Koleksiyonundaki Türkçe Eserler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/49 (Nîsan 2017), 41-49.
• Sadinî, M. Xalid. Mela Huseynê Bateyî: Jiyan, Berhem û Helbestên Wî. Stenbol: Nûbihar, 2011.
• Sadinî, M. Xalid. “Helbesta Feqiyê Teyran ya bi Zimanê Farsî”. Nûbihar 125 (Payîz 2013), 66-67.
• Sadinî, M. Xalid. Feqiyê Teyran: Jiyan, Berhem û Helbestên Wî. Stenbol: Nûbihar, 2017.
• Sağniç, F. Huseyin. Dîroka Wêjeya Kurdî. Stenbol: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, 2014.
• Saydun, Edip. Teşe û Ciwankarîyên Wêjeyî Di Dîwana Feqîyê Teyran De. Zanîngeha Wan Yûzûncû Yilê, Enstîtuya Zimanên Zindî yên Li Tirkîyeyê, Teza Lîsansa Bilind, 2018.
• Siyahpûş. Çend Xezel û Helbest. Amd. M. Reşit Irgat. Stenbol: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, 1999.
• Sîyahpûş. Seyfulmuluk. Amd. Celîlê Celîl. Wien: Institut for Kurdologie, 2000.
• Sîyahpoş. Seyf-ul Milûk û Melke Xatûn. Amd. Bedirxan Amedî. Stenbol: Nûbihar, 2006.
• Uzun, M. İsmet. “Falnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (Gihîn 14 Çiriya Paşîn 2022). https://islamansiklopedisi.org.tr/falname.
• Xanî, Ehmedê. Mem û Zîn. Amd. M. Emin Bozarslan. Stenbol: Gün, 1968.
• Zinar, Zeynelabidîn. Nimûne ji Gencîneya Çanda Qedexekirî. Stockholm: Yekîtiya Nivîskarên Kurd, 1991.