İSLÂM HUKUKUNDA HÜKME ETKİSİ AÇISINDAN DEVİR (KISIR DÖNGÜ) PROBLEMİ

Yıl 2023, , 317 - 335, 03.07.2023

Halil Kılıç

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1275017

Öz

Bu çalışmanın amacı ilk dönem eserlerde yoğun tartışmaların yaşandığı devir/kısır döngü probleminin şer‘î hükümlere etkisini ortaya koymaktır. Felsefe ve mantıkta bir akıl yürütme yanlışı olarak imkânsız görülen devir, fıkıhta “hükmün varlığının, yokluğunu gerektirmesi” şeklinde tanımlanmaktadır. Fürû-u fıkıh kaynaklarında özellikle talâkla ilgili Süreyciyye meselesi üzerinden ele alınan devir, lafzî/yapay ve hukmî olmak üzere ikili bir tasnife tabi tutulmuştur. Devirsel meselelerde en kilit nokta döngünün gerçekte var olup olmadığının tespit edilmesidir. Birçok devirsel meselede fakihlerin ihtilafı bu mihverde cereyan etmiştir. Bu aşamadan sonra tespiti gerçekleşen devrin doğal seyri takip edildiğinde varlık ve yokluk gibi birbirine zıt iki durumla baş başa kalan şer‘î hükmün, bu ikilemden kurtarılarak döngünün sonlandırılması gerekmektedir. Döngünün kesilmesi için döngüyü oluşturan hükümler içerisinde iptal edilmeye elverişli en uygun hükmün tespiti önem arz eder. Döngünün sonlandırılmasıyla çelişkiden kurtarılan hükmün aklî ve şer‘î tutarlığı sağlanmış olmaktadır. Bu çalışmada dört mezhebe ait kaynaklarda devir problemi çerçevesinde çözümlenmiş önemli meseleler tespit edilerek tahlil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Kısır Döngü, Lafzî Devir, Hukmî Devir, Süreyciyye

THE PROBLEM OF VITE CYCLE IN TERMS OF THE EFFECT OF JUDGMENT IN ISLAMIC LAW

Öz

The aim of this study is to reveal the effect of the vicious circle problem, which was intensely debated in the works of the first period, on the shar'i provisions. Circulation, which is seen as impossible as a mistake of reasoning in philosophy and logic, is defined in fiqh as "the existence of a provision necessitates its absence". In the sources of Furu al-fiqh, the circulation, which is handled especially over the Sureyciyyah issue related to talaq, has been subjected to a dual classification as literal/artificial and inferred judgment. In cyclical matters, the key is to determine whether the cycle actually exists or not. In many cyclical issues, the disagreement of the jurists took place in this way. After this stage, when the natural course of the determined period is followed, the shar'i judgment, which is left alone with two opposite situations such as existence and non-existence, should be saved from this dilemma and the cycle should be terminated. In order to ending the vicious cycling, it is important to determine the most appropriate provision that is suitable for annulment among the provisions. With the termination of the cycle, the rational and shar'i consistency of the ruling, which is freed from contradiction, is ensured. In this study, important issues that have been resolved within the framework of the vicious circle problem in the sources of the four sects have been identified and analyzed.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Vicious Circle, Literary Circle, İnferred Circle, Sureyciyyah

Kaynakça

• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddin Ali b. Muhammed. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. ed. Şeyh Abdürrezzak Afîfî. Beyrut: Mektebü’l-İslâmî, ts.
• Atîk, Abdusselâm Abdulfettâh Abdulazîm. “ed-Devru ve es̱eruhu ʿalâ ṣıḥḥati’l-istidlâl ʿinde’l-uṣûliyyîn”. Mecelletü’ş-Şerîa ve’l-Kânûn 40 (2022), 139-204.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2013.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-taʿrîfât. thk. Heyet. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdillâh. Nihâyetü’l-maṭlab fî dirâyeti’l-meẕheb. thk. Abdülazîm ed-Dîb. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1428.
• Demir, Osman. “Teselsül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/536-538. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Ebü’t-Tayyib et-Taberî, Tâhir b. Abdillâh b. Tâhir. et-Taʿlîḳatü’l-kübrâ fi’l-fürûʿ -mine’d-damân ila’l-ʿâriye. thk. Abdullatîf b. Murşid el-ʿAvfî. Medine: el-Câmiʿatu’l-İslamiyye, 1423.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. 1 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 5. Basım, 2015.
• Ertuğrul, İsmail Fenni. Lûgatçe-i Felsefe. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1341.
• Eşit, Davut. “Fıkıh’ta Totolojik Bir Mesele: el-Mes’eletü’s-Süreyciyye”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 27 (2016), 443-455.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Vasîṭ fi’l-meẕheb. thk. Ahmed Mahmûd İbrahîm, Muhammed Tâmir. 7 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1417/1996.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b Muhammed. Ġâyetü’l-ġavr fî dirâyeti’d-devr. Cambridge: Houghton Library Harvard University, Ms Arab, 149, 1a-7b. https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:12764373$3i
• Haraşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. Şerḥu Muḫtaṣarı Ḫalîl li’l-Ḫaraşî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Hârizmî, Muhammed b. Mûsâ. Kitâbü’l-cebr ve’l-muḳābele. thk. Ali Mustafa Muşrife, Muhammed Musa Ahmed. Londra: Matba’atu Bûl Bârbî, 1937.
• İbn Abdülhâdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed İbn Kudâme el-Makdisî. eş-Şerḥu’l-kebîr. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî, Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. 30 Cilt. Kahire: Hicr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1415.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer ed-Dımaşkî. Reddu’l-mụḥtâr ʿalâ’d-Durri’l-muḫtâr. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvad. 14 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kutub, 2003.
• İbn Akīl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akīl. et-Teẕkire fi’l-fıḳh. Riyâd: Dâru İşbîlîyâ, 1422.
• İbn Arafe, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed. el-Muḫtaṣaru’l-fıḳhî. thk. Hâfız Abdurrahmân. 10 Cilt. Dubai: Müessesetü Halef, 1435/2014.
• İbn Hacer el-Heytemî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-Fetâva’l-fıḳhiyyetu’l-kubrâ. 4 Cilt. b.y.: el-Mektebetu’l-İslâmiyye, ts.
• İbn Hacer el-Heytemî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. Tuḥfetü’l-muḥtâc fî şerḥi’l-Minhâc. 10 Cilt. Mısır: Mektebetü Mustafa Muhammed, 1357/1983.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdillâh Muhammed b. Ebî Bekr. İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn. thk. Ebû ʿUbeyde Meşhûr. 7 Cilt. Suûd: Dâru İbni’l-Cevzî, 1423.
• İbn Müflih, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed. el-Mübdiʿ fî şerḥi’l-Muḳniʿ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Nüceym, Zeynuddîn b. İbrahîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Baḥru’r-râîḳ şerḥu Kenzi’d-daḳâiḳ. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Süreyc, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ömer el-Bağdâdî. el-Vedâʾiʿ li-manṣûṣi’ş-şerâʾiʿ. Kahire: Müessesetü ‘İlm, 1440.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. er-Red ʿale’l-manṭıḳıyyîn. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâluddîn Muhammed b. Abdulvahid es-Sîvâsî. Fetḥu’l-ḳadîr. 10 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1389/1970.
• İbnü’l-Kâs, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ahmed et-Taberî. et-Telḫîṣ. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Muavvad. b.y.: Mektebetü Nizâr Mustafâ, ts.
• İbnü’s-Sabbâğ, Ebû Nasr Abdüsseyyid b. Muhammed el-Bağdâdî. eş-Şâmil fî fürûʿı’ş-Şâfiʿiyye (mine’l-hul‘ ila’ṭ-ṭalâḳ). thk. Bender b. Abdülaziz Belîle. Suûd: Vizâretü’t-Ta’lîmi’l-Âlî, 1429.
• İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn Osmân b. Abdurrahmân. Şerḥu müşkili’l-Vasîṭ. thk. Abdulmunʿim Halîfe Ahmed Bilâl. 4 Cilt. Riyad: Dâru Künûzü İşbiliye, 1432/2011.
• Îcî, Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. Şerḥu Muḫtaṣari’l-Müntehâ’l-usûlî. thk. Muhammed Hasan Muhammed. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2004.
• İsnevî, Ebû Muhammed Abdurrahîm b. el-Hase-. el-Mühimmât fî şerḥi’r-Râfiʿî ve’r-Ravża. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1430.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâluddîn. Nihâyetü’s-sûl fî şerḥi Minhâci’l-uṣûl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1420.
• Karâfî, Şihâbuddîn Ahmed b. İdris. Nefâisü’l-uṣûl fî şerḥi’l-Maḥṣûl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvad. 9 Cilt. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafâ, 1. Basım, 1416.
• Karâfî, Şihâbuddîn Ahmed b. İdris. Şerḥu Tenḳîḥi’l-fuṣûl. thk. Tâha Abdurraʾûf Saʿd. y.y.: Şirketu’t-Tabâʿati’l-Fenniyeti’l-Müttehide, 1. Basım, 1393.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr. et-Tecrîd. thk. Muhammed Ahmed Serrâc, Alî Cumʿa Muhammed. 12 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1427/2006.
• Mâlikî, Muhammed Alî b. Hüseyn. Tehẕîbü’l-Furûḳ ve’l-ḳavâʿidü’s-seniyye fi’l-esrâri’l-fıḳhiyye. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Âlemi’l-Kutub, ts.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed. el-Ḥâvî’l-kebîr fî fıḳhi meẕhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiʿî. thk. Ali Muhammed Muavvad, Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419-1999.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alî b. Süleymân. el-İnṣâf fî maʿrifeti’r-râciḥ mine’l-ḫilâf. 12 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, ts.
• Muvaffakuddîn İbn Kudâme, Abdullâh b. Ahmed el-Makdisî. el-Muġnî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
• Muvaffakuddîn İbn Kudâme, Abdullâh b. Ahmed el-Makdisî. el-Muḳniʿ fî fıḳhi’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Mahmûd el-Arneût, Yâsîn Mahmûd el-Hatîb. Cidde: Mektebetü’s-Sevâdî, 1421/2000.
• Müezzin, Muhammed. “el-Mesʾeletü’s-süreyciyye fi’ṭ-ṭalâḳ”. Mecelletü Câmiʿatü’ş-Şâriḳa li’l-ʿulûmi’ş-şerʿiyye ve’d-dirâsâtil-İslâmiyye 19/2 (2022), 281-333.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn ve ʿumdetü’l-müftîn. thk. Zuheyr eş-Şâvîş. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1412/1991.
• Râfiî, Ebû’l-Kâsım Abdulkerîm b. Muhammed. el-ʿAzîz şerḥu’l-Vecîz. thk. Alî Muhammed ʿAvd, Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Rûyânî, Ebû’l-Mehâsin Abdulvâhid b. İsmâîl. Baḥru’l-meẕheb fî fürûʿı meẕhebi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. thk. Târık Fethî es-Seyyid. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.
• Salîbâ, Cemîl. el-Muʿcemü’l-felsefî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1982.
• Serahsî, Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed. el-Mebsûṭ. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meyyis. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1414/1993.
• Sıbtu’l-Mârdînî, Bedrüddîn Muhammed b. Muhammed. Şerḥu’l-fuṣûli’l-mühimme fî mevârîs̱i’l-ümme. thk. Ahmed b. Suleymân el-ʿUreynî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Âsıme, 1425/2004.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Eşbâh ve’n-neẓâîr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Şâfiî, Ebû ʿAbdillâh Muhammed b. İdrîs. el-Üm. thk. Rıf‘at Fevzî. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 2001.
• Şâşî, Ebûbekir Muhammed b. Ahmed. Ḥilyetü’l-ʿulemâʾ fî maʿrifeti meẕâhibi’l-fuḳahâʾ. thk. Yâsîn Ahmed İbrahîm Derâdike. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• Şelebî, Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed. Ḥâşiyetü’ş-Şelebî ʿalâ Tebyîni’l-ḥaḳāʾiḳ. 6 Cilt. Bûlak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313.
• Şeybânî, Ebû Abdullâh Muhammed b. el-Hasen. el-Aṣl. thk. Muhammed Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şihâbüddîn er-Remlî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ahmed. Ḥâşiyetü Esne’l-meṭâlib şerḥu Ravżi’ṭ-ṭâlib. thk. Muhammed ez-Zührî. 4 Cilt. Kâhire: el-Matbaatü’l-Meymeniyye, 1313.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî. el-Müheẕẕeb fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1416.
• Takıyyüddîn es-Sübkî, Ebü’l-Hasen Ali b. Abdülkâfî. el-İbhâc fî şerḥi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Mevsû’atü Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. çev. Abdullah el-Hâlidî. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Lübnan: Mektebetü Lübnân Nâşirûn, 1996.
• Uludağ, Süleyman. “Devir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/231-232. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yurdagür, Metin. “Devir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/230-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed ez-. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Heyet. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatu Hukûmeti Kuveyt, 1987.
• Zekeriyyâ el-Ensârî, Ebû Yahyâ b. Muhammed. Esne’l-meṭâlib şerḥu Ravżi’ṭ-ṭâlib. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Mens̱ûr fi’l-ḳavâʿidi’l-fıḳhiyye. thk. Teysîr Fâik. 3 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkāf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1405/1985.
• Zürkânî, Ebû Muhammed Abdülbâkî b. Yûsuf. Şerḥu’z-Zurḳânî ʿalâ Muḫtaṣari Ḫalîl. thk. Abdusselâm Muhammed Emîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422.