CELÂLEDDÎN ED-DEVVÂNÎ’NİN ŞİÎ OLDUĞUNA YÖNELİK İDDİALAR ÜZERİNE

Yıl 2018, , 325 - 351, 30.04.2018

Mustafa Akman

https://doi.org/10.26791/sarkiat.381995

Öz

Karakoyunlu ve Akkoyunlu dönemlerinde yetişip
önemli görevler üstlenen Celâleddîn ed-Devvânî, yaşadığı yüzyılın büyük
âlimlerinden biridir. XV. yy. İslâm felsefî geleneğini, kendinden sonraki
nesillere aktarmada önemli bir mütefekkir olan ed-Devvânî ile ilgili ele
alınması gereken önemli konulardan biri, onun mezhebî yönüdür. Zira bilindiği
üzere, bir bilginin mensup olduğu mezhep onun hayatını ve fikirlerini de
etkileyebilecek bir özelliğe sahiptir. Buna ek olarak bazı İranlı yazarların bu
konu üzerinde özellikle durmaları ve ilgili Farsça literatürün önemli bir
kısmında onun Sünnî iken sonradan mezhep değiştirerek Şiî olduğuna dair
iddiaların bulunması da düşünürümüzün mezhebini önemli kılmaktadır. Onun gizli
bir Şiî olduğunu ilk kez Kâdı Nurullah el-Mar’aşî Mecâlis el-Mü’minin
isimli eserinde iddia etmiştir. Konunun bu yönüne binaen yazarımızın gerek
Sünnî, gerekse Şiî olduğuna dair ileri sürülen önemli argümanları burada
tartışmaya çalışacağız. Bu amaçla önce kaynaklara ve yazarımızın kendi
eserlerine göre durumun ne merkezde olduğuna kısaca göz atacak, daha sonra da
Şiî olduğunun delili kabul edilen misalleri tartışmaya açacak ve böylelikle
Sünnî bir eğitimden geçen Devvânî’nin, fıkhî yönden Şâfiî, i'tikâdî açıdan ise
Eş'arî kelâmcısı olduğunu, hayatında herhangi bir mezhep değiştirmenin meydana
gelmediğini ortaya koyacağız

Anahtar Kelimeler

Devvânî, Mar’aşî, Ehl-i Sünnet, Şia, Tasavvuf, İrfan

Kaynakça

• ABBAS EL-AZZÂVÎ, Abbas b. Muhammed b. Samir, Tarihu’l-Irak Beyne İhtilaleyn, İntişaratü’ş-Şerîf er-Radi, Kum, 1410.
• ABDÜLHAMİD, İrfan, İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akaid Esasları, (çev. M. Saim Yeprem), Marifet Yayınları, İstanbul, 1981.
• AFÎFÎ, Ebu’l-Alâ, Muhyiddîn İbnu’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi, (Çev. Mehmed Dağ), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1975.
• AKBAY, Cevdet, Celaleddin ed-Devvânî ve Tefsir-u Kul ya Eyyuhel Kafirun (edisyon kritik), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1987, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• AKBULUT, Ahmet, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri, Birleşik Yayınları, İstanbul, 1992.
• AKGÖĞ, Harun, Ali el-Kârî Hayatı Eserleri ve İbn Arabi’ye Eleştirisi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 1995, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• AKMAN, Mustafa, “Mehdî İnancı Özelinde İlmî Çalışmalar İle Günümüz Toplumunun Geleneksel Anlayışı Arasında Görülen Uyuşmazlıklar, Bunun Yansımaları Ve Çözüm Önerileri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 10, s. 51, Ağustos 2017, s. 1209- 1233.
• AKMAN, Mustafa, Celâleddin ed-Devvânî ve ahlâkî, siyâsî, felsefî, tasavvufî ve kelâmî görüşleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2017.
• AKMAN, Mustafa, Celâleddin ed-Devvânî’nin Kelâm Sistemi, Ensar Neşriyat, İstanbul 2017.
• AKMAN, Mustafa, İbn-i Arabî: Kelami Tartışmalar, Sorular, Şüpheler, Ekin Yayınları, İstanbul 2017.
• ALTIPARMAK, Ömer Faruk, “İhvân-ı Safâ ve Tasavvuf”, Tasavvuf | İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, c. IX, s. 22, 2008.
• ANAY, Harun, “Celâlüddîn ed-Devvânî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1994, c. IX, s. 257-262.
• ANAY, Harun, “Mîr Gıyâseddin Mansûr”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2005, c. XXX, s. 125-128.
• ANAY, Harun, Celaleddin Devvânî: Hayatı, Eserleri Ahlak Ve Siyaset Düşüncesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1994, “Basılmamış Doktora Tezi”.
• APAK, Adem, “Muhammed b. Ebu Bekir es-Sıddîk”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2005, c. XXX, s. 518.
• ARI, Mehmet Salih, İmamiye Şiası Kaynaklarına Göre İlk Üç Halife, Düşün Yayınları, İstanbul, 2011.
• ATAY, Mehmet, Kütüb-i Sitte’deki Mehdi Hadislerinin Dinler Tarihi Açısından İncelenmesi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, 2003. “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• ATBAŞ, Suat, Adudiddin el-İci’nin Akâid Metni Üzerine Yapılan Şerh ve Hâşiyeler, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2007, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• AYDERÛSÎ, Ebû Abdülkadir b. Şeyh b. Abdullah, Tarih’un-Nûr es-Sâfir an Ahbari'l-Karni'l-Aşir, Dâru’l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1985.
• AYDIN, M. Akif, “İmâmet (Fıkıh)”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2000, c. XXII, s. 203-206.
• BALTACI, Cahit, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri: teşkilat, tarih, İrfan Matbaası, İstanbul, 1976.
• BAYAT, Mangol, “Kaçar Dönemi İran’ında Tasavvuf Karşıtlığı”, (çev. Abdullah Kartal), Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XIII, ss. 1, 2004, s. 229-243.
• BROCKELMANN, C., “Bekri”, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1961, c. II, s. 459-460.
• BROCKELMANN, C., “ed-Devvânî”, Dâiret el-Maârif el-İslâmîyye, İntişarat-ı Cihan, Tahran, 1933, c. IX, s. 307-308.
• CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Siyasal Aklı, (çev. Vecdi Akyüz), Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2001.
• CEZAİRİ, es-Seyyid Nimetullah, el-Envaru'n-Nu'maniyye, 4. bsk. Müessesetu'l-İlmi li’l-Matbuat, Beyrut, 1984.
• DEHBÂŞÎ, Mehdî, “Tahlîli Ez Endişehâyı Felsefî ve Kelâmî Celâleddîn Muhakkık Devvânî (Celaleddin Muhakkik Devvânî’nin Felsefî ve Kelâmî Düşüncelerinin Analizi)”, Hiredname-i Sadrâ Felsefe ve Kelâm dergisi, III, Bahar 1375, ss. 40-51.
• DELİBAŞ, Şükrü, Din'de Sapmalar ve Kur'an'a Dönüş, Ufuk Yayınları, İstanbul, 1998.
• DEVÂNÎ, Muhammed Ali, “Celaleddin Devvânî”, (Bamefakhiri İslam Aşnaşevim, Karni Nahom-i Hicri), Mekteb-i İslam aylık dergi içinde, V, 3, Merkez-i Tahkikat-ı kampiyotır-ı Ulum-ı İslamî, (www.noormags.com), s. 38-44.
• DEVÂNÎ, Muhammed Ali, “Celaleddin Devvânî”, (Bamefakhiri İslam Aşnaşevim, Karni Nahom-i Hicri), Mekteb-i İslam aylık dergi içinde, V, 4, Merkez-i Tahkikat-ı kampiyotır-ı Ulum-ı İslamî, (www.noormags.com), s. 30-35.
• DEVÂNÎ, Muhammed Ali, “Risâle-i der Şerh-i Hâl-ı Celâleddîn-i Devânî (Celâleddîn Devvânî'nin Hayatı Hakkında Bir Risâle)”, (yay. Muzaffer Bahtiyar), Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyât ve Ulûm-i İnsânî [Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyât-ı Tahrân] içinde, Dânişgâh-ı Tahrân Dânişkede-i Edebiyyât ve Ulûm-i İnsânî, c. XVII, ss. 3-4, Tahran, 1349. s. 447-456.
• DEVVÂNÎ, Arznâme, Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye blm., no: 01438, vrk. 299/b-313/b.
• DEVVÂNÎ, Risâle fî Tahkîki İmânı Fir’avn, Yazma, Nuruosmaniye Kütüphanesi, no: N04920, vrk. 148-149.
• DEVVÂNÎ, Ahlâk-ı Celâlî Arapça Çevirisi, Yazma, (Mütercim: belirsiz, Hattat: Muhammed Necib el-Eyyubî el-Maruf bi Suyulcizâde), Yazım tarihi: 1220, Nuruosmaniye Kütüphanesi, Eski Kayıt: 2325, Yeni Kayıt: 1909.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Celâl Şerhu el-Akâid el-Adudîyye, Matbaa-ı el-Hac Muharrem Efendi el-Bosnevî, yy., İstanbul, 1290.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Hâşiye alâ et-Tasavvurât (Hâşiye ala Hâşiyeti's-Seyyid ala Şerhi'ş-Şemsiyye), Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi blm., no: 00867, İstanbul, 1307.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Risâle-i Tuhfe-ı Rûhânî (Risâle-i Havâss-ı Hurûf), Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa blm., no: 02775, 24/b-32/b.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Tefsir Yâ Beni Âdem, Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi blm., no: 03685, vrk. 150-164.
• DEVVÂNÎ, Celâleddin, Unmûzecu’l-Ulûm, (thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî), Selâsu Resâil içinde, Meşhed, 1411 hş., ss. 263-340.
• DEVVÂNÎ, el-Erbeûn es-Sultâniyye fi’l-Ahkamı’r-Rabbaniyye, Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye blm., no: 01438, vrk. l/b-4/b.
• DEVVÂNÎ, el-Hâşiye alâ ez-Zevrâ (Havrâ), Tasvir-i Efkar Matbaası, İstanbul 1286. [Eser üç risâleden oluşmaktadır. Sırasıyla: a. ez-Zevrâ [ve’l-Havrâ] (s. 2-16) b. el-Hâşiye alâ ez-Zevrâ (s. 17-48) c. Hâşiye alâ hutbeti'z-Zevrâ (s. 49-62)].
• DEVVÂNÎ, el-Haşiyetu’l-Eceddu’l-Celaliyyetu ala’ş-Şerhi’l-Cedid li’t-Tecrid, Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar blm. No: 05552, 94 vrk.
• DEVVÂNÎ, el-Hucecu’l-Bâhire fi İfhâm’ıt-Taifet’il-Kâfiret’il-Fâcire ve Huve fi’r-Redd ale’r-Rafida, (thk.-dirase: Abdullah Hac Ali Münib), 1. bsk., Mektebt’ul-İmâm el-Buhârî, 2000.
• DEVVÂNÎ, ez-Zevrâ fi Tahkîk-i el-Mebde vel-Mead, Tasvir-i Efkar Matbaası, İstanbul, 1286 (Havrâ ve Hâşiye ala Hutbe ile birlikte basım).
• DEVVÂNÎ, Hâşiye alâ Hutbeti'z-Zevrâ, Tasvir-i Efkar Matbaası, İstanbul, 1286.
• DEVVÂNÎ, Hâşiyetu’t-Tehzib li-Celâli’d-Devvânî, Bosnevî el-Hâc Muharrem Efendi, İstanbul, [t.y.], s. 1-52. (M. Mir Zahid b. M. Eslem el-Kabilî el-Mantıkî Mir Zahid, Tehzibu Mirî ile birlikte ciltlenmiş),
• DEVVÂNÎ, R. İsbâtu’l-Vâcib el-Kadîme, (thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî), Seb'u Resâil içinde, Tahran, 2002/1381.
• DEVVÂNÎ, Risâle der Divân-ı Mezâlim, (çev. Ahmed Cedet Paşa, yay. Cavid Baysun), Tezâkir içinde, c. IV, s. 85-90, (40-Tetimme), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1967.
• DEVVÂNÎ, Risâle ez-Zevrâ, (thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî), er-Resâil el-Muhtâra içinde, Kütübhâne-i Umûmî, Isfahân, 1405 hş., s. 81-91.
• DEVVÂNÎ, Risâle fî Mesâil el-Aşre (Risâle fî Mesâil min Fünûnin Şettâ /Unmûzecu’l-Ulûm), Yazma, Nuruosmaniye Kütüphanesi, no: N04902, vrk. 107-138.
• DEVVÂNÎ, Risâle fi Mes'eleti Halk el-A'mâl, (thk. İlyas Üzüm), Celaleddin ed-Devvânî ve er-Risâle fi Mes’eleti Halkı’l-A’mâl Adlı Eseri (Edisyon Kritik) içinde, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1985, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• DEVVÂNÎ, Risâle Halk el-A'mâl, (thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî), er-Resâil el-Muhtâra içinde, Kütübhâne-i Umûmî, Isfahân 1405 hk., s. 67-76.
• DEVVÂNÎ, Risâle İsbâtu’l-Vâcibi’l-Cedîde, (thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî), Seb'u Resâil içinde, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran, 2002/1381, s. 117-170 (İsmail Hacuî İsfehânî’nin eseriyle beraber basılmış).
• DEVVÂNÎ, Risâletu’z-Zevrâ, (thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî), Seb'u Resâil içinde, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 2002/1381, ss. 173-184. (İsmail Hacuî İsfehânî’nin eseriyle beraber basılmış).
• DEVVÂNÎ, Şerhu Risâleti’z-Zevrâ, (thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî), Seb'u Resâil içinde, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran, 2002/1381, ss. 201-225. (İsmail Hacuî İsfehânî’nin eseriyle beraber basılmış).
• DEVVÂNÎ, Şevâkil el-Hûr fi Şerh Heyâkil en-Nûr, (thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî), Selâsu Resâil içinde, Meşhed, 1411 hk. s. 99-261.
• DEVVÂNÎ, Tefsîr Sûret el-Kâfirûn, (thk. Cevdet Akbay), Celâleddin ed-Devvânî ve Tefsir-u "Kul Yâ Eyyuhel-Kâfırûn” (Edisyon Kritik) içinde, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1987, “Basılmamış Yüksek Lisans Tezi”.
• DEVVÂNÎ, Tefsir Sûret el-Kâfirûn, (thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî), Selâsu Resâil içinde, Meşhed, 1411 hk., s. 35-74.
• DEVVÂNÎ, Tefsiru Sûreti'l-İhlâs, (thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî), er-Resâil el-Muhtâra içinde, Kütübhâne-i Umûmî, Isfahân 1405 hk., s. 35-61.
• DEVVÂNÎ, Tehzîb el-Mantık ve el-Kelâm, Yazma, Nurosmaniye Kütüphanesi, no: 02749, (Hattat: Ömer b. el-ahd, yazım tarihi: 1135h).
• DİYNANÎ, Ğulamhuseyin İbrahimî, Celaleddin Devanî Filozof-i Zovki Teellüh, İntişaraât-ı Hermes, Tahran, 1390/2012.
• EBU REYYAN, Muhammed Ali, Usulu'l-Felsefeti'l-İşrâkîyye İnde Şehabeddin es-Sühreverdî, Dâru'l-Ma'rifeti'l-Câmiiyye, İskenderiye, 1987.
• EFENDİOĞLU, Mehmet, “Fezâilü’s-Sahâbe”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1995, c. XII, s. 534-538.
• EFENDİOĞLU, Mehmet, “Sahâbe”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Ankara, 2008, c. XXXV, s. 491-500.
• EMİN, Ebu Muhammed Seyyid Muhsin b. Abdilkerim b. Ali Muhsin, A'yânü'ş-Şîâ, (thk. Hasan el-Emin), Dâru't-Taaruf, Beyrut, 1983.
• EROĞLU, Muammer, “Devvânî”, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1977, c. III, s. 565-566.
• FATİŞ, Emrullah, “Hz. İsa’nın Mehdi Ve Deccalle İlişkilendirilmesi Üzerine”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XXXIII, 2012.
• FURÛZENDE, Ferişte Ferîdûnî, “Zindegânî-î Celâleddin Devvânî”, Devvânî, Tehlîliyye içinde (mukaddime), İntişarat-ı Müessese-i Keyhân, Tahran, 1373, ss. 1-21.
• GÜMÜŞ, Sadreddin, Seyyid Şerîf Cürcânî ve Arap Dilindeki Yeri, İslami İlimler Araştırma Vakfı N, İstanbul, 1984.
• HÂİRÎ, Abdülhüseyin (yay. haz.), Fihrist-i Kitabhane-i Meclis-i Şura-yı Milli, Meclis-i Şura-i Milli (Fihrist-i Meclis), Tahran, 1966.
• HANSÂRÎ, Muhammed Bakır el-İsbahânî, Ravdât el-Cennât fi Ahvâl el-Ulemâ ve es-Sâdât, (thk. Esedullah İsmaileyân), Mektebetu İsmailiyyan, Tahran- Kum, 1390.
• IŞIK, Hüseyin Hilmi (M. Sıddık Gümüş), Tam İlmihâl: Se’âdet-i Ebediyye, 120. bsk., Hakikat Kitabevi, İstanbul, 2012.
• İBN-İ AŞÛR, M. Tahir, İslam İnsan ve Toplum Felsefesi, (çev. Vecdi Akyüz), Rağbet Yayınları, İstanbul, 2000.
• İBN-İ CEVZÎ, Ebu'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali, el-Muntazam fî Tarihi'l-Müluk ve'l-Ümem, (thk. M. A. Ahmed Ata, M. Abdülkadir Ata), Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut, 1992.
• İBN-İ İMAD, Ebu’l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed, Şezerâtu'z-Zeheb fî Ahbari men Zeheb, Daru’l-Mesire, Beyrut, 1979.
• İBN-İ TEYMİYYE, Ebu’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim, Minhâcu's-Sunneti'n-Nebeviyye: fi Nakdi Kelami’ş-Şîâti’l-Kaderiyye, (thk. M. Reşad Salim), Câmiatu’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, Riyad, 1986.
• İBN-İ TEYMİYYE, Şia’ya Reddiye (el-Münteka), Tevhid Yayınları, İstanbul, 1998.
• İLHAN, Avni, Mehdilik, Beyan Yayınları, İstanbul, 1993.
• İMANİ, Mehdi Fakih, “Zamanın İmamı”, Ehl-i Beyt Mesajı Dergisi, c. I, s. l/Haziran-Ağustos, Ankara, 1993, s. 75- 90.
• KÂTİB ÇELEBİ, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah, Keşf ez-Zünûn an Esami'l-Kütüb ve'l-Fünun, (tsh. M. Ş. Yaltkaya, Kilisli R. Bilge), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1941 vd.
• KEVSERANİ, Vecih, Osmanlı ve Safevilerde Din-Devlet İlişkisi, (çev. M. Canyürek), Denge Yayınları, İstanbul 1992.
• MAR'AŞÎ, Allâme Kadı Nurullah Şüşterî (et-Tüsterî), Kitab-ı Müstetâb-ı Mecâlis el-Mü'minin, Tahran, 1365hş.
• MÜNİB, Abdullah Hac Ali, “Mukaddime ve Notlar”, ed-Devvânî, el-Hucecu’l-Bâhire fi İfhâm’ıt-Taifet’il-Kâfiret’il-Fâcire ve Huve fi’r-Redd ale’r-Rafida içinde, 1. bsk., Mektebt’ul-İmâm el-Buhârî, 2000.
• MÜNZEVÎ, Ahmed, Fihrist-i Nüshaha-yı Hattı Farisî, Müessese-i Ferheng-i Mıntıka, Tahran, 1969.
• NASR, Seyyid Hüseyin, “Mistik Geleneğe Giriş”, İslam Düşünce Tarihi- İslâm Felsefesi Tarihi içinde, (Editörler: S. H. Nasr- O. Leoman, çev. Ş. Öçal- H. T. Başoğlu), Açılım Kitap, İstanbul, 2007, c. II, s. 11-15.
• NECEFÎ, Ali el-Fazıl el-Kaînî, Mu'cem Müellifi eş-Şîâ, Vizaretu’l-İrşadi'l-İslâmî, Kum, 1984.
• NETTON, İan Richard, “İslâm Felsefesinde Yeni Eflâtunculuk”, (çev. Gürbüz Deniz), Dinî Araştırmalar, c. VII, s. 19, 2004, s. 351-355.
• Nİ’MET, Abdullah, Felasifetü'ş-Şîâ hayatuhum ve asaruhum, Dâru’l-Fikri'l-Lübnani, Beyrut, 1987.
• NÛR EL-HİDÂYE, (thk. Seyyid Ahmed Tuysirkânî), er-Resâil el-Muhtâra içinde, Isfahân, 1405 hk., s. 109-128.
• NURBAHŞ, Sima Sadat, “Zindg-yi Asarr-u Endişehay-ı Celâleddîn Devvânî (Celâleddîn Devvânî’nin Hayatı, Eserleri ve Düşünceleri)”, Tahkîkat-ı İslami, c. XIII, s. 1-2, Bahar- Tabistan 1378, s. 207-228.
• ÖZ, Mustafa - Avni İlhan, “İmâmet”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2000, c. XXII, s. 201-203.
• ÖZEL, Ahmet, “Şüşterî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2010, XXXIX, 277-279.
• PÜRCEVÂDÎ, Nasrullah, “On İki İmam Şiiliğinde Tasavvufa Muhalefet”, (çev. Abdullah Kartal), Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2002, cilt: XI, sayı: 1, s. 233-242.
• SARIKÇIOĞLU, Ekrem, “Mehdî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Ankara, 2003, c. XXVIII, s. 369-371.
• SERBESTZÂDE, Ahmet Hamdi, İlm-i Kelâmdan Akâid-i Adudîyye Şerhi Celâl Tercümesi, Serasi Matbaası, Trabzon, 1310.
• SİNANOĞLU, Abdulhamit, Kelâm Tarihinde Tanrı Tasavvurları, İlahiyat Yayınları, Ankara, 2005.
• SÜBHÂNÎ, Ca‘fer (takdim ve işraf), Mu’cemu tabakati’l-mütekellimin, el-lecne el-İlmiyye Müessesetu’l-İmâm es-Sâdık, Kum, 1425 hk.
• ŞELEBİ, Abdülcelil, “Batınî Tefsirinin Doğuşu ve Nedenleri”, (çev. Gıyasettin Arslan), Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. IX, s. 1, 2004, s. 99-108.
• ŞENSOY, Sedat, “Ta'lîkât”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2010, c. XXXIX, s. 508-510.
• ŞİRÂZÎ, Fursatu'd-Devle, Âsâr-ı Acem, Bünyad-ı Ferheng-i İran, Tahran, 1983.
• ŞÜKÛHÎ, Ebu’l-Fazl, “Zindegi-yu Endişe-i Siyasi-yi Celâleddîn Devvânî (Celâleddîn Devvânî’nin Hayatı ve Siyasi Düşünceleri)”, Ulumu Siyasi, Danişgah-ı Bakır El-Ulum, c. I, s. 3, Zımistan 1377, s. 235-285.
• TABATABÂÎ, Muhammed Mehdî b. el-Murtaza Bahrülulum, Ricalü's-Seyyid Bahru’l-Ulum/ el-Ma’rûf bi el-Fevâid er-Ricâlîyye, (thk. Seyyid M. Sad Bahrülulum, Hüseyin Bahrülulum), Mektebetü's-Sadık, Tahran, 1944.
• TAHRÂNÎ, Muhammed Muhsin Aga Büzürg-i, ez-Zerîa ila Tasanifi’ş-Şîâ: el-Müstedrekât, (haz. Seyyid Ahmed Hüseyni), Dâru’l-Edva, Beyrut, 1986.
• TAHRÂNÎ, Muhammed Muhsin Aga Büzürg-i, Tabakâtu A'lâmi'ş-Şîâ: ihyâü'd-dasır mine'l-karni'l-aşr, (thk. Ali Nakî Münzevî), Danişgah-ı Tahran, Tahran, 1986.
• TEBRÎZÎ, Muhammed Ali b. Muhammed Tahir Müderris, Reyhânetu'l-Edeb fî Terâcimi'l-Ma'rûfîn bi'l-Künye evi'l-Lakab: Küna ve Elkab, Çaphane-i Şafak, Tebriz, 1347hş.
• TUYSİRKÂNÎ, Seyyid Ahmed, “Giriş”, er-Resâil el-Muhtâra içinde, (takdim, thk., ta'lik), Kütübhâne-i Umûmî, Isfahân, 1405 hk. s. 7-8, 17-27.
• VACCA, V., “Sıddık”, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1966, c. X, s. 550.
• WATT, W. Montgomery, İslamî Tetkikler: İslam Felsefesi ve Kelâmı, (trc. Süleyman Ateş), Ankara, 1968.
• YAVUZ, Yusuf Şevki, “Kıyamet Alâmetleri”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, Ankara, 2002, c. XXV, s. 522-525.
• YAVUZ, Yusuf Şevki, “Mehdî (İslâm İnancında Mehdî)”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, Ankara, 2003, c. XXVIII, s. 371-374.
• YÜCEER, İsa, “Mu’tezile Kelâm Sistemi ve Halkla İlişkisi”, Kahramanmraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. IV, s. 8, Maraş, 2006, s. 15-40.
• YÜCEER, İsa, “Mu’tezile Kelâm Sisteminde Öteki”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XI, s. 2, Elazığ 2006.
• YÜCEER, İsa, Kelam Fırkalarında Yöntem, Tablet Yayınları, Konya, 2007.
• YÜCEER, İsa, Kelam Hikmet İlişkisi, Tablet Yayınları, Konya, 2007.
• YÜCEER, İsa, Mu'tezile -Öncüleri ve Kelâmî Görüşleri, Van, 1995.
• ZEYDAN, Corci b. Habib, Târîhu Âdâbi'l-Lugati'l-Arabîyye, (göz. geç. Şevki Dayf), Dâru’l-Hilâl, [y.y.]: [t.y.].