15. YÜZYILIN TANINAN SÖZLÜK YAZARLARINDAN LÜTFULLAH HALÎMÎ VE LÜGAT-İ HALÎMÎ ADLI ESERİ

Yıl 2020, , 1386 - 1407, 31.12.2020

Adem Uzun

https://doi.org/10.26791/sarkiat.745150

Öz

Lütfullah Halîmî, 15. yüzyılda yaşamış, Farsça ve Arapça konusunda derin bilgi birikimi olan ve daha çok lexicography/sözlükçülük alanında kalemi kuvvetli Osmanlı dönemi yazar, şair ve bilim adamlarından biridir. Fatih Sultan Mehmed (1451-1481) döneminde Sivas’ta kadılık görevinde de bulunan Halîmî, görevinden ziyade eserleriyle özellikle de Bahrü’l-garâyib ile bu kitabın açıklaması olan Lügat-i Halîmî adlı eseriyle tanınmıştır.
Bu çalışmada, hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan Halîmî’nin kaynaklardan hareketle kısa da olsa biyografısi verilmiş ve mevcut bilgiler bir araya getirilerek yaşam öyküsü yazılmaya çalışılmıştır.
Halîmî’nin otuz kadar çalışmasının olduğu söylense de bu sayı günümüzde 12’yi geçmemiştir. Eser bilgileri temin edilen nüshalardan elde edilerek verilmiş ve değerlendirmeler buna göre yapılmıştır. Ayrıca eserler üzerinde yapılan çalışmalar da derlenmiş ve daha çok Lügat-i Halîmî adıyla meşhur olan Farsça-Türkçe sözlüğü hakkında geniş malumat verilmiştir.
Lügat-i Halîmî, 15. yüzyılda alfabetik olarak yazılmış, madde sayısı bakımından oldukça fazla ve içerdiği mana ve kavram bakımından da epey zengin ve kapsamlı bir sözlüktür. Şevahit beyitli olan sözlük hem beyitlerin çokluğu ve şairlerinin adlarının verilmesi, hem birçok kaynak eser ile yazar adlarının zikredilmesi hem de daha sonra yazılan sözlüklere örnek teşkil etmesi taşıdığı değeri göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Lütfullah Halîmî, Halîmî, Lügat-i Halîmî, Farsça-Türkçe Sözlük, Sözlük

Destekleyen Kurum

Destekleyen herhangi bir kurum yoktur.

Teşekkür

Makale doktora çalışmasından oluşturulmuştur.

LUṬFULLAH ḤALĪMĪ AS RECOGNIZED LEXICOGRAPHER OF 15TH CENTURY AND HIS WORK TITLED LUGHAT-I ḤALĪMĪ

Öz

Luṭfullah Ḥalīmī was an Ottoman writer, poet and scientist who lived in the 15th century with a vast knowledge on Persian and Arabic languages as powerful as in lexicography. Halīmī, who also served as a judge in Sivas during the period of Fātiḥ Sulṭān Mahmad (1451-1481), was known for his works rather than his duty, especially for his works titled Baḥr al-gharâyib and Lughat-i Ḥalīmī, which is also the description of this book.
It is aimed in this study to gather a concise biography of Ḥalīmī based on the sources, which did not have much formal information about his life by gathering relevant information from the works of Ḥalīmī and to introduce his work named Lughat-i Ḥalīmī.
Although it is claimed that Ḥalīmī composed about thirty works, it is detected this number has not exceeded 12 up to today. The information of his works is obtained from the copies provided and the evaluations in this book are made accordingly this available works. In addition, studies on the works are compiled and extensive information is given about the Persian-Turkish dictionary, which is commonly known as the title of Lughat-i Ḥalīmī.
Lughat-i Ḥalīmī is an alphabetically written dictionary in the 15th century that is quite comprehensive in terms of the number of items and rather rich in terms of meaning and concept. Lughat-i Ḥalīmī as a dictionary with the verse of Shevāhit couplet which shows a good deal of numerous couplets and mentioning the names of the authors’ and poets’ within the source of the works establishes an example for the subsequent dictionaries.

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Halûk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 11. Basım, 2011.
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1995.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-Ârifîn, Esmâü’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1951.
• Bağdatlı İsmail Paşa. İzâhu’l-Meknûn fi’z-Zeyli alâ Keşfi’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1947.
• “Biyografi”, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü 1/451-458. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2001.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur. Leiden: E.J. Brill, 1949.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333/1914-1915.
• Çağlı, Adnan. Halîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Dîvânı’nın Tenkidli Metni. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Erkan, Mustafa. “Halîmî, Lutfullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/341-343. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Erkan, Mustafa. “Bahrü’l-Garâib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/513-514. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Faroe, C. E. Lütfullah Halîmî’nin Bahrü’l-Garâib’i. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Künhü’l-Ahbâr. Ankara: Türk Tarih Kurumu, Dördüncü Rükn, Osmanlı Tarihi, 1. Tıpkıbasım, 2009.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. haz. Mustafa İsen. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1994.
• Halîmî, Lütfullah b. Ebî Yûsuf. Bahrü’l-Garâyib (Lügat-i Halîmî), İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, 2769, 1b-399b.
• ………… Bahrü’l-Garâyib (Lügat-i Halîmî), İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, 638, 1b-206b.
• ………… Bahrü’l-Garâyib (Lügat-i Halîmî), İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3281, 0b-99b.
• ………… Bahrü’l Garâyib. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir, 681, 1b-85b.
• ………… Gülşen-i Zîbâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3639, 1b-259a.
• ………… Hâşiyetü Halîmî alel’l-Hayâlî. Süleymaniye Kütüphanesi, Mahmud Paşa, 1110, 133b-237a.
• …………. Kitâbu Tâiyyeti’l-Halîmî maa Şerhihâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4008, 1b-106a.
• …………… Lügat-i Halîmî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 2634,1b-180a; Laleli, 3604, 0b-306b.
• …………… Mirâtü’t-Tâyibîn, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Aşır Efendi, 431/5, 154b-207a.
• …………… Musarrihatü’l-Esmâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 3608, 1b-89b; Esad Efendi, 3275, 1b-161a; Ayasofya, 4773, 1b-130b.
• …………… Muhtasaru’l-Eşkâl ve Şerhuhu. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 110, 1b-160a.
• …………… Nisârü’l-Mülk. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar, 1160, 1b-85b.
• …………… Nisârü’l-Mülk. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 5237, 1b-114b.
• …………… Nisârü’l-Mülk. Konya: Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi, 3167, 1b-97a.
• ……………Tuhfe-i Mukaddimetü’l-Lüga. Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 977/7, 71b-73b.
• ……………Risâle fî-Beyâni Fenni’l-Muammeyyât (Kavâidi’l-Muammâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Aşır Efendi, 430/34, 140b-145.
• …………. Risâle fî-Beyâni’t-Tecnîsât ve’t-Teşbîhât ve’l-Mecâzât. Süleymaniye Kütüphanesi, Aşır Efendi, 430/7, 67b-70a.
• Halîmî, Lütfullah b. Ebu Yusuf, Lügat-i Halîmî haz. Adem Uzun. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2013.
• “Halîmî, Lütfullah”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1981.
• Hüseyin Hüsameddin. Amasya Tarihi. İstanbul: Necmi İstikbal Matbaası, 1927.
• İpekten, Haluk vd. Tezkirelere Göre Divân Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1988.
• İsen, Mustafa. Tezkireden Biyografiye. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-Zunûn an Esmâi’l-Kütüb ve’l-Fünûn. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Kınalızâde Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-Şuarâ. haz. İbrahim Kutluk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1978.
• Kiyâ, Sâdık. “Miyâr-i Cemâlî”. Lügatnâme-yi Dihhudâ. 1/189-195. Tahran: İran Devlet Matbaası, 1373 hş.
• Kut, Günay. Tercüman Gazetesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 1989.
• Kurdoğlu, Veli Behçet. Şair Tabibler. İstanbul: Baha Matbaası, 1967.
• Mecdî Mehmed Efendi. Hadâiku’ş-Şakâik, Şakâik-i Numâniyye ve Zeyilleri. haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1311/1893-1894.
• Münzevî, Ahmed. Fihrist-i Nüshahâ-yı Hatt-ı Fârisî. Tahran: Müessese-i Ferheng-i Mıntıkaî, 1348 hş.
• Müstakîm-zâde Süleyman Sa’deddin, Mecelletü’n-nisâb, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, Tıpkıbasım, 2000,
• Nefîsî, Saîd. Târîh-i Nazm u Nesr der İrân ve der Zebân-i Fârsî. Tahran: İntişârât-ı Furûgî, 1363 hş.
• Rieu, Charles. Catalogue of The Turkish Manuscripts in The British Museum. London: Osnabrück, 1978.
• Safâ, Zebîhullâh. Tarîh-i Edebiyyât der İran. Tahran: İntişârât-ı Firdevs, 1372 hş.
• Sâmi, Şemsettin. Kâmûsu’l-Alâm. Ankara: Kaşgar Neşriyat, 1996.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1949.
• Öz, Yusuf. Tarih Boyunca Farsça - Türkçe Sözlükler. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2016.
• Ziyâ Şükûn. Gencinei Güftar Ferhengi Ziya. 3 cilt. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 1996.