ʿALĀʾ AL-DĪN AL-SAMARQANDĪ’S UNDERSTANDING OF ANALOGY

Yıl 2021, , 447 - 467, 30.04.2021

Zuhal Dağ

https://doi.org/10.26791/sarkiat.785973

Öz

Qiyās is one of the sources of law, which is used to determine legal qualification (ḥukm) of new cases and has an important place in Islamic law methodology. Although some groups and individuals who reject qiyās as a source of law appeared in history, the majority of uṣūlīs accepted it as a legal source and developed various theories. In this article, ʿAlāʾ al-Dīn al-Samarqandī’s theory of qiyās, who was one of the eminent scholars of Samarqand Ḥanafīsm, is reviewed. In this context, starting from the definition of analogy, the place of analogy in the hierarchy of proofs, its being a source of law (al-ḥujja) and its epistemological value, the conditions required for a valid analogy and its function were examined on the basis of Mīzān al-uṣūl byʿAlāʾ al-Dīn al-Samarqandī. In case of need, other Ḥanafī uṣūlīs works were used for the purpose of comparison. Among the methods of validating of cause (ṭuruq al-‘illa), texts (al-naṣṣ) and the method of effectiveness (istidlāl bi at-ta’thīr) were examined. Other inference (istidlāl) methods were excluded. In addition, the disputed issues as the specialization of the cause (takhṣīṣ al-ʿilla), the possibility of an intransitive cause (al-ʿilla al-qāṣira) and whether cause’s consistency (iṭṭarād) is required for a valid analogy were mentioned when appropriate. As a result of the examination, it was concluded that al-Samarqandī’s theory of qiyās dissents from the general Ḥanafī approach in some cases and this was due to difference in understanding relationship between kalām and uṣūl al-fiqh.

Anahtar Kelimeler

Islamic legal theory, Ḥanafī sect, ʿAlāʾ al-Dīn al-Samarqandī, al-qiyās, al-‘illa

‘ALÂEDDÎN SEMERKANDÎ’NİN KIYAS ANLAYIŞI

Öz

Kıyas, hükmü nass ile belirlenmemiş meselelerin şer‘î hükmünü tespit edebilmek için kendisine başvurulan delillerden bir tanesi olup fıkıh usûlünde önemli bir konuma sahiptir. Tarihi süreçte kıyasın delil oluşunu kabul etmeyen bazı gruplar ve kişiler ortaya çıkmışsa da usûlcülerin çoğunluğu, onu hüccet olarak kabul etmiş ve çeşitli kıyas teorileri geliştirmişlerdir. Bu makalede Semerkant Hanefiliğinin önemli isimlerinden biri olan ‘Alâüddîn Semerkandî’nin kıyas teorisi ele alınmıştır. Bu bağlamda kıyasın tanımından başlamak üzere, kıyasın deliller hiyerarşisindeki yeri, hüccet oluşu ve epistemolojik değeri, kıyasın rüknü ve sahih bir kıyas için gerekli olan şartlar ve kıyasın işlevi, ‘Alâüddîn Semerkandî’nin Mîzânü’l-uṣûl adlı eseri esas alınarak incelenmiştir. Gereken yerlerde, diğer Hanefî usûlcülerin eserlerinden mukayese maksadıyla istifade edilmiştir. Semerkandî’nin kıyas teorisi, merkezinde illetin bulunduğu bir yapıya sahiptir. Bu nedenle illet ile ilgili meselelere detaylı bir şekilde yer verilmiştir. İlleti tespit yollarından nass ve te’sîr ile istidlâl üzerinde durulmuş diğer istidlâl yolları kapsam dışı tutulmuştur. Ayrıca illetin tahsisi, kâsır illetle ta‘lîlin cevâzı ve kıyasın sıhhati için illetin muttarid oluşunun şart olup olmadığı gibi tartışmalı hususlara yeri geldikçe temas edilmiştir. Yapılan inceleme neticesinde Semerkandî’nin kıyas teorisinin bazı hususlarda Hanefîlerin genel yaklaşımından farklı olduğu ve bu durumun kelâm-fıkıh usûlü ilişkisi konusundaki anlayış farklılığından kaynaklandığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuk Usûlü, Hanefî Mezhebi, ‘Alâeddîn Semerkandî, Kıyas, İllet

Kaynakça

• Apaydın, Hacı Yunus. “Kıyas (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/529-539. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Başoğlu, Tuncay. Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Başoğlu, Tuncay. “Sebr ve Taksim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/255-256. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 3. Basım, 1424/2003.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. nşr. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt, 2. Basım, 1414/1994.
• Dağcı, Şamil. “İhsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/546-548. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Taḳvîmü’l-edille. thk. Halîl Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1428/2007.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as. es-Sünen. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Erturhan, Sabri. “Usulcülere Göre Bir Hükmün Birden Çok İlletle Ta’lîli”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 5 (2005), 95-124.
• Günay, Hacı Mehmet. “’Alâeddîn Semerkandî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/470-471. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Lâmişî, Ebü’s-Senâ (Ebü’l-Mehâmid) Mahmûd b. Zeyd. Kitâb fî uṣûli’l-fıḳh. nşr. Abdülmecîd Türkî. Beyrut: Dâru’l-Garbî’l-İslâmî, 1. Basım, 1995.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. thk. Hâlid b. Abdurrahmân el-’Ak. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1425/2004.
• Molla Hüsrev. Mirʾâtü’l-uṣûl fî şerḥi Mirḳāti’l-vüṣûl. nşr. Cemâl Ebü’l-’İzz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1438/2017.
• Peşe, Ahmet Muhammet. Te’sîr Teorisi Bakımından Fıkıh-Usûl İlişkisi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Kenzü’l-vüṣûl ilâ maʿrifeti’l-uṣûl. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullāh b. Mes‘ûd b. Tâcişşerîa. et-Tavżîḥ fî ḥalli ġavâmiżi’t-Tenḳīḥ. nşr. Zekeriyya Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, ts.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-uṣûl fî netâʾici’l-ʿuḳūl. thk. M. Zekî Abdülber. Devha, 1. Basım, 1404/1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Uṣûlü’s-Seraḫsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1426/2005.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi. eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-devleti’l-ʿOs̱mâniyye. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-ʿArabî, ts.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. et-Telvîḥ ilâ keşfi ḥaḳāʾiḳi’t-Tenḳīḥ. nşr. Zekeriyya Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, ts.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dahrûc, Abdullah Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ (es-Sünen). nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Yerlikaya, Ünal. Hanefî İllet Teorisi-Sebep ve Şart Kavramlarıyla İlişkisi ve Hukuki Düzenlemelere Etkisi. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmûd. el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim. Beyrut: Dâru’l-’İlm, 15. Basım, 2002.