THE EVALUATION FORM OF WÂSIL THE KILLING OF KHALIFA OSMAN AND THE CEMEL WAR FROM THE POLITICAL EVENTS OF PERIOD COMPANION

Yıl 2019, Cilt: 11 Sayı: 1, 395 - 412, 30.04.2019

Muhammed Ragip Kaplan

https://doi.org/10.26791/sarkiat.547076

Öz

One
of the scholarly personalities who left a significant mark in the history of
Islamic thought is Vâsıl. As he marked his era by his religious conception he
was mentioned in later times. Vâsıl was born in the hijri year 80. He took
lessons from Abu Hashim Abdullah b. Muhammad b. Hanefiyye in Medina, and also
from Hasan-ı Basri in Basra. In addition, he was brought up in contact with a
large number of intellectual figures. Wâsıl has abandoned the instructor's ring
and has created an independent scientific ring on the matter of great sin
because he thinks differently from his teacher Hasan Basri at the beginning of
the second century of hijri. After this separation, which was also accepted as
the beginning of the establishment of Mu’tazila
Communion, Wâsıl has attracted attention revealing original
approaches in many of the controversial religious issues. In addition, Wâsıl has been a staunch advocate
of pure Islamic fury, opposing internal extreme interpretations and external
objections throughout his life. This study aimed to put forward Wâsıl’s approach to the religious rule of
the participants of the Cemel Incident and the occurrent of the murder of
Khalife Osman which was one of the disputed areas among Muslims. In addition,
Muslims in the blood of each other in his approach to these events it is aimed
to understand what kind of he acted with. 

Anahtar Kelimeler

Kalâm, Mu‘tezila, Wâsıl, Khalife Osman, Cemel Incident

VÂSIL B. ATÂ VE SAHABE DÖNEMİ SİYASİ OLAYLARINDAN HZ. OSMAN’IN ÖLDÜRÜLMESİ İLE CEMEL SAVAŞINI DEĞERLENDİRME BİÇİMİ

Öz

İslâm düşünce
tarihinde belirgin bir iz bırakmış, ilmi şahsiyetlerden biri de Vâsıl b.
Atâ’dır. O, dini anlayışı itibarı ile kendi dönemine damgasını vurduğu gibi
kendinden sonraki zamanlarda da kendisinden söz ettirmiştir. Vâsıl b. Atâ H. 80
yılında dünyaya gelmiştir. Medine’de Ebu Hâşim Abdullah b. Muhammed b.
Hanefiyye’den, ayrıca Basra’da Hasan-ı Basri’den ilim tedris etmiş ve muâsırı
bir çok ilmi şahsiyet ile temasta bulunarak yetişmiştir. Hicri II. Yüzyılın
başlarında Hocası Hasan-ı Basrî ile Mürtekib-i kebire meselesindeki farklı
düşüncesi sebebi ile hocasının ders halkasını terk ederek müstakil bir ilim
halkası oluşturmuştur. Mu‘tezile Mezhebi’nin  kurulmasının başlangıcı olarak  da kabul edilen bu ayrılma sonrasında
ihtilaflı dini meselelerin bir çoğunda özgün yaklaşımlar oraya koyma ile
dikkatleri üzerine çekmiştir.  Vâsıl b.
Âta, ayrıca hayatı boyunca dahilî aşırıcı yorumlara ve harici itirazlara karşı
durarak saf İslam akidesisnin yılmaz savunucusu olmuştur.

Bu çalışma,
Vâsıl b. Atâ’nın Müslümanlar arasında ihtilaflı alanlardan biri olan Hz.
Osman’ın öldürülmesi hadisesi ile Cemel Vā’kasına katılanların dini hükmüne
dâir yaklaşımını ortaya koymayı hedeflemiştir. Ayrıca Müslümanların
birbirlerinin kanını akıttıkları bu hadiselere yaklaşımında onun hangi
sâiklerle hareket ettiğinin anlaşılmasını amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu‘tezile, Vâsıl b. Atâ, Hz. Osman, Cemel Vâkası, Fâsık

Kaynakça

• ABDULHĀKİM BELBA‘. Edebu'l-Mu‘tezile İlâ Nihâyeti'l-Karni'r-Râbi El-Hicrî. 3. baskı Kahire: Daru’l-Nahdâ, ts.AHMET EMÎN, Ahmed Emîn b. İbrâhîm et-Tabbâh. Fecru’l-İslâm. 10. baskı. Beyrut: Daru’l- Kitap el- Arabiyye, 1969.ASKERÎ, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl el-Askerî. Evâil. Thk. Velid Kassâb, Muhammed el-Mısrî. 2. bs. Riyad: Daru’l-Ulum, 1401/1981.BAĞDÂDÎ, Abdülkādir b. Ömer b. Bâyezîd el-Bağdâd. el-Fark beyne’l-firak, thk. Muhammed Osman Hüseyin. Kahire: Mektebetü’l-İbn-İ Sina, ts.BEDEVÎ, Abdurrahman, Turasu’l-Yunani Fi Hadareti’l-İslâmi. 2. baskı. b.y.: Mektebetu’n-Nehdeti’l-Mıriyye, 1946.CÂHÎZ, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhiz el-Kinânî. el-Beyân ve’t-Tebyîn. thk. Abduselam Muhammed Harun, 7. baskı. Kahire: Mektebetu’l-Hanci, 1418/1998.ÇELİK, Mehmet. “İslâm Tarihinde Dinin Politikaya Alet Edilmesinin İlk Örnekleri”. FÜSBD. 10/1 (Elazığ 2003): 24-49.DÎNEVERÎ, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend ed-Dîneverî. el-Ahbâratü't-Tivâl. B.y.: Menşurat Şerif Radi, ts.EBÜ’L-FEREC İSFAHÂNÎ, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî el-İsfahânî. Mekātilü’t-Tâlibiyyîn. Thk., Seyyid Ahmet Sagar, Menşurat şerif Radî, 2. bs., Kum: 1416/1995.EBÜ’L-FIDÂ, Ebü’l-Fidâ’ el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî, el-Muhtasar fi-ahbâri’l-Beşer, thk. Seyyid Muhammed Abdullatif el-Hatip ve diğerleri. 1. Baskı. b.y.: Matbaatu’l-Hüsyniyye el-Mısriyye, ts.EL-KĀSIMÎ, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed Saîd b. Kāsım ed-Dımaşkī. Tarihu’l-Cehmiyye vel-Mu‘tezil., Beyrut: Muessesetu’r-Rirase, 1979.EL-MAKRIZÎ, Takiyuddin, Eba Abbas B. Ali. Kitabu’l- Mevâiz ve’l-i’tibar bi zikri el-Hitat ve’l- âsâr. Beyrut: Daru’s-Sadr, ts.FAHREDDİN ER-RÂZî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. İʿtiḳādâtü fırâḳi’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. haz., Alî Sâmî Neşşâr, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1402/1982.HAYYÂT, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân el-Hayyât. el-İntisar ve’r-redd âla ibn-i Ravendî el-mülhîd. thk. Niyberg. 2. Bakı. Beyrut: Daru’l-Arabiyeti li’l-Kitap, 1413/1993.HUSRÎ, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî b. (İbrâhîm b.) Temîm el-Ensârî el-Fihrî el-Husrî. Zehrü’l-âdâb. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd. 4. Baskı. Beyrut: Daru’l-Cîl, ts.İBN EBÜ’L-HADÎD, Ebû Hâmid İzzüddîn Abdülhamîd b. Hibetillâh b. Muhammed el-Medâinî. Şerhu Nehci’l-belâğe. 1. bs., Bağdat: Daru’l-Kitabi’l-Arabiyye, 1468/2007.İBN HALDÛN, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Tarihu’l-İbn Haldun (Kitâbü’l-ʿİber (Kitâbü Tercemâni’l-ʿİber) ve dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-ḫaber fî eyyâmi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem ve’l-Berber ve men-âs̱arahüm min-ẕevi’s-sulṭâni’l-ekber). Beyrut: Daru’l-Fikr, 1421/2001.İBN HALLİKÂN, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ s̱ebete bi’n-naḳl evi’s-semâʿ ev es̱betehü’l-ʿayân. Thk., İhssan Abbas, Beyrut: Dâru Sâdr, ts.İBN HAZM, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrahim Nasr, Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Daru’l-Ciyl, ts.İBN KESÎR, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-bidâye ve’n-Nihaye. Thk., Abdullah b. Abdulmuhsin Et-Türkî. 1. Baskı. Cize: Daru’l-Hicr, 1417/1997.İBN SA‘D, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî, Kitabu’t-Tabaka’l-kebîr. Thk., Ali Muhammed Amir. Kahire: Mektebetu’l-Hânci, ts.İBNÜ’L- MURTAZÂ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. el-Murtazâ, Tabakatu’l Mu‘tezile. Thk., Susanna Diwald- Wizer, 2. Baskı. Beyrut: y.y., 1407/1987.İBNÜ’L- MURTAZÂ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. el-Murtazâ. Babu zikri’l- Mu‘tezile min el-Munye vel-Emel fi şerhi Kitabi el-Milel ve’n-Nihal. Abdulhakir- tsh., T. W. Arnold, Haydarabad: Daru’l-Maarif, 1898.İBNÜ’L-ESÎR, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kamil fi't-tarih. Thk., Ebi’l-Fida Abdullah Kadî. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1407/1987.İBNÜ’n-NEDÎM, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk en-Nedîm. Kâhire: Matbaatu’l-İstikâme, 1929.İPEK, Muhammet Selim. Vâsil B. Atâ’nin “Ra”Siz Hutbesi. JASSS. (Bahar/2 2015): 199-204.JOSEF VAN ESS. “İslâm Kelamının Başlangıcı”. Çev., Şaban Ali Düzgün. AÜİFD. 41/1 (Ankara 2000): 399-423.K‘BÎ, Ebü’l-Kāsım Abdullāh b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî el-Kâ‘bî. Babu Zikru’l-Mu‘tezile (Fażlü’l-iʿtizâl ve tabaḳātü’l-Muʿtezile Kitabı kapsamında neşredilmiştr.). Thk., Fuad Seyyid. b.y.: Daru’t-Tunusiyye, 1393/1974.KĀDÎ ABDÜLCEBBÂR, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. Thk., Fuâd Seyyid. b.y.: Daru’t-Tunusiyye, 1393/1974.KEVSERÎ, Muhammed Zâhid. Tebyini kezbi’l-mufterî fima Nusibe ile’l-imam ebi’l-Haseni’-Eşa’ri. Tsn., Ebü’l-Kasım Ali b. El-Hasan b. Hibetullah b. Asakir ed- Dımeşkî. Şam: Matbaatû’l- Tevfik, 1347/1928. Ku’ran-ı Kerim, 10. baskı Ankara: DİBY, 2013.MALATÎ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahmân el-Malatî et-Tarâifî el-Askalânî. et-Tenbih ve’r- redd âla ehli ehvâ ve’l-bid‘a. thk., Muhammed Zinhum Muhammed Azb. 1. baskı., Kahire: Mektebetu’l-Medbulî, 1413/1993.MAKRÎZÎ, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed el-Makrîzî. el-Mevâʿiẓ ve’l-iʿtibâr bi-(fî) ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âs̱âr. Beyrut: Daru Sadr, ts.MES‘ÛDÎ, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî. Muruc’z- zeheb ve meâdinu’l-cevher. Yay. Hzr. Kemal Hasan Merî, Beyrut: Mektebetıu’l Asriyye 1425/2005.Muhammed Halil Ez-Zeyn, Tarihu’l-Firaki’l-İslamiyye. 2. baskı, Beyrut: Muessestu’l İlmi li’l-Matbuât, 1985.MÜBERRED, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Müberred el-Ezdî es-Sümâlî. El-Kâmil fi’l-edeb. thk., Muhammed Ebü’l- Fadl İbrahim. 3. baskı. Kahire: Daru’l-Fikr Arabi, 1418/1997.MÜSLÎM, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahih-i Müslim Haz., Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Faribayî. 1. baskı, Riyad: Daru Tiybe, 1426/2006.NASR B. MÜZÂHIM, Ebü’l-Fazl Nasr b. Müzâhim b. Seyyâr el-Minkārî et-Temîmî. Vâkatu’s-Sıffin. Thk., Abdusselam Muhammed Harun 2. Baskı. Mısır: Matbaatu’l-Medenî, 1382/1962.NEŞVÂN HIMYERÎ, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd (b. Neşvân) b. Sa‘d b. Ebî Himyer b. Ubeydillâh el-Himyerî el-Yemenî. el-Huru’l-Îyn. Thk., Kemal Mustafa, 2. Baskı, Beyrut: Daru’l-Âzal, 1985.RÂGIB el-İSFAHÂNÎ, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb el-İsfahânî. el-Mufredât fi garîbi’l-Kur‘ân. thk., Muhammed Seyyid Geylanî. Beyrut: Daru’l-Marife, ts.REŞÎD EL-HAYYUN, Mu‘tezile: el- Basra ve’l- Bağdât. Daru’l- Hikme. London: 1997. SÜLEYMÂN EŞ-ŞEVÂŞÎ. Vâsıl. b. Atâ ve ârâuhu’l-Kelâmiyye. b.y.: Daru’l-Arabiyyet li’l-kitab, 1993.ŞEHRISTÂNÎ, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş-Şehristânî. el-Milel ve’n-Nihal, Thk., Emir Ali Mehna. Ali Hasan Faûr, 3. Baskı. Beyrut: Daru’l-Meârif, 1414/1993.ŞERÎF el-MURTAZÂ, Ali b. Alemü’l-hüdâ Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed el-Alevî eş-Şerîf el-Murtazâ. Emali’l-Murtazâ :Gureru’l-fevâid ve durerü’l-Kelâîd. Thk., Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. b.y.: Daru’l-İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1373/1954.TABERÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Tarihu’t-Taberî (Tarîhu’r-Rüsul ve’l-Mülûk). thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 2. baskı. Kahire: Daru’l-Meârif, 1119/1967.TAŞKÖPRİZÂDE AHMED EFENDİ, Miftahu’s-sa‘âde ve misbahu’s-seyyâde. Beyrut: Daru’l- Kutubi’l- İlmîye, 1405/1985.ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed Muavved, Adil Ahmet Abdu’l-Mevcud, Abdu’l-Fettah Ebû Sinne. 1. baskı, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1416/1995.ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(ṭabaḳātü’l-) meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdusselâm Tedmurî. 2. Baskı. Daru’t-Lübnan: Turasu’l-Arabî, 1410/1990.ZÜHDÎ CÂRULLAH. el-Mu‘tezile. 2. baskı. Beyrut: el -Ehliyyetu l’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 1974.