“MEDENİLEŞTİRME”ARACI OLARAK OSMANLI’NIN İSKÂN POLİTİKASI: CAF AŞİRETİ ÖRNEĞİ

Yıl 2020, Cilt: 12 Sayı: 3, 410 - 426, 31.08.2020

Fasih Dinç

https://doi.org/10.26791/sarkiat.748817

Öz

İskân politikası, 19. yüzyıl Osmanlı modernleşme paradigmasının önemi araçlarından biriydi. Bu bağlamda devlet otoritesini medeniyetle özdeşleştiren Osmanlı merkeziyetçi devlet aklının hedefinden “vahşilik”, “barbarlık” ve “otorite tanımazlık”la eşdeğer gördüğü göçebe Müslüman kitleler vardı. Dolayısıyla Osmanlı’nın göçebe gruplara yönelik iskân politikası bir açıdan devlet otoritesinin tesisiyken diğer yönüyle bir medenileştirme hamlesi olarak nitelendirildi. Bu çerçevede Osmanlı-İran sınır bölgesinde yaşan büyük göçebe nüfusa sahip olan Caf aşireti, bu politikanın muhataplarından biriydi. Sınır bölgesinin kendine ait sosyo-politik yapısı, devletin iskân politikasındaki önceliklerini etkiliyordu. Özellikle İran’nın bölgedeki aşiretler üzerindeki nüfuzu ve Ermenilerin politik faaliyetleri, iskanı önceleyen mevzular arasındaydı. Ancak devletin iskân politikasını sonuçlandıracak alt yapı eksikliği, Caf aşiret beylerinin nüfuzlarını korumak adına iskana dair baltalayıcı tutumları ve yerleşik yaşamın göçebeler nazarındaki negatif imajı gibi durumlar, süreci daha girift hale getiriyordu. Bu makalede, Caf aşireti özelinde, Osmanlı Devleti’nin İran sınırında medenileştirme ile özdeşleştirilen iskân politikasında inşa ettiği söylem, uygulamalar ve çelişkilerin yanı sıra aşiretin bu politikaya verdiği karşılığın nedenleri ve ortaya çıkardığı sonuçlar analiz edilmeye çalışılacaktır. Bu bağlamda makalede araştırma eserlerinin yanı sıra Osmanlı arşiv kataloğundan birçok yazışma, mektup ve raporlardan istifade edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Caf Aşireti, İskan, Medeniyet, Modernleşme

THE SETTLEMENT POLICY OF THE OTTOMAN EMPIRE AS A TOOL OF “CIVILIZATION”: CASE OF JAF TRIBE

Öz

Settlement policy was one of the tools of the importance of the 19th century Ottoman modernization paradigm. In this context, the nomadic groups that were considered equivalent to "brutality", "barbarism" and "authority recognition" were at the goal of the Ottoman centralized state mind, which identified the state authority with civilization. Therefore, the settlement policy of the Ottoman State towards nomadic groups was defined as a move of civilization in one aspect while it was the establishment of the state authority. In this framework, the Jaf tribe, which has a large nomadic population living in the Ottoman-Iranian border region, was one of the interlocutors of this policy. The socio-political structure of the border region itself affected the priorities of the state's resettlement policy. Particularly, Iran's influence over the tribes in the region and the political activities of the Armenians were among the priorities of the settlement. However, situations such as the lack of infrastructure to conclude the resettlement policy of the state, the undermining attitudes of the Jaf tribe leaders to protect their influence and the negative image of the settled life in the eyes of the nomads made the process more intricate. In this article, it will be tried to analyze the discourse, practices and contradictions, the causes and consequences of the tribe's response to this policy, in particular in the Jaf tribe, the settlement policy of the Ottoman Empire identified with civilization at the Iranian border. In this context, in the article, besides the research works, many correspondence, letters and reports from the Ottoman archive catalog are used.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Jaf Tribe, Settlement, Civilisation, Modernization

Kaynakça

• 1.Arşiv Kaynaklar
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bab-ı Ali Evrak Odası [BEO] No. 4492, Gömlek No.336854. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye, Mektubi Kalemi [DH.MKT] No. 1322, Gömlek No. 89. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye, Mektubi Kalemi [DH.MKT] No. 1516, Gömlek No. 114. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye, Mektubi Kalemi [DH.MKT] No. 1529, Gömlek No.5. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye, Mektubi Kalemi [DH.MKT] No. 1542, Gömlek No. 97. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye, Mektubi Kalemi [DH.MKT] No. 1563, Gömlek No. 16. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye, Mektubi Kalemi [DH.MKT] No. 1599, Gömlek No. 59. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye, Mektubi Kalemi [DH.MKT] No. 1608, Gömlek No. 3. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye, Mektubi Kalemi [DH.MKT] No. 1698, Gömlek No. 113. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye, Mektubi Kalemi [DH.MKT] No. 1716, Gömlek No. 31. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye, Mektubi Kalemi [DH.MKT] No. 817, Gömlek No. 58. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye, Şifre Kalemi [DH.ŞFR] No. 120, Gömlek No. 47. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. İradeler, Dahiliye [İ.DH] No. 1076, Gömlek No. 84453. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. İradeler, Dahiliye [İ.DH] No. 602, Gömlek No. 41931. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret, Mühimme Kalemi Evrakı [A.MKT.MHM] No. 498, Gömlek No. 70. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız, Askeri Maruzat [Y.PRK.ASK] No. 59, Gömlek No. 25. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız, Başkitabet Dairesi Maruzat [Y.PRK.BŞK] No. 16, Gömlek No. 89. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız, Hususi Maruzat [Y.A.HUS] No. 222, Gömlek No. 41. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız, Resmi Maruzat [Y.A.RES] No. 36, Gömlek No. 10. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız, Umumi [Y.PRK.UM] No. 14, Gömlek No. 124. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız, Umumi [Y.PRK.UM] No. 18, Gömlek No. 82. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• 2. İkincil Kaynaklar
• Abdulla, Nejat. İmparatorlu, Sınır ve Aşiret – Kürdistan ve 1843-1932 Türk-Fars Sınır Çatışması. İstanbul: Avesta Yayınları, 2008.
• Ahmet Cevdet Paşa. Ma’ruzat, haz. Yusuf Halaçoğlu. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
• Ainsworth, William Francis. A Personal Narrative of the Euphrates Expediton 1. London: Kegan Paul, Trench, & Co., 1 Paternoster Square, 1888.
• Ateş, Sabri. The Ottoman – Iranian Borderlands – Making a Boundary, 1843-1914. Cambridge: Cambridge University Press, 2013.
• Aykut, İbrahim. Erzurum Konferansı (1843-1847) ve Osmanlı-İran Hudut Antlaşması. Erzurum:Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Barfield, J. Thomas. “Tribe and State Relations: The Inner Asian Perspective”. Tribes and State Formation in the Middle East ed. Philips S Khoury– JosephKostiner. Berkley And Los Angeles, California: University of California Press, 1990.
• Barkan, Ö. Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 13/1 1953, 57-78.
• Barkan, Ö. Lütfi. “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi”. Türkiye'de Toprak Meselesi. İstanbul: Gözlem Yayınevi, 1980.
• Barth, Fredrik. Principles of Social Organization in Southern Kurdistan. Oslo: Brodrene Jorgensen A/S – Boktrykkerı, 1953.
• Çetinsaya, Gökhan – Buzpınar, Ş. Tufan. “Mithat Paşa”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. Ankara, Diyanet Vakfı Yayınları, 2005. 7-11.
• Çetinsaya, Gökhan. “II. Abdulhamit Döneminde Kuzey Irak’da Tarikat, Aşiret ve Siyaset”, Divan, 2. 1999. 153-168.
• Çetinsaya, Gökhan. Ottoman Adminisration of Iraq, 1890-1908. London and New York: Routledge, Taylor&Francis Group, 2006.
• Deringil, Selim. ““Hal-i Vahşet ve Bedeviyette Yaşarlar”: Geç Dönem Osmanlı İmparatorluğu ve Post Kolonyalizm Tartışması”. Simgeden Millete – II. Abdulhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet. İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• Derviş Paşa. Tahdid-i Hudud-ı İraniyeye – Me’mur Derviş Paşa Lahiyası. çev. Fatih Gencer. Ankara: Gece Kitaplığı, 2016.
• Dündar, Fuat. İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikası (1913-1918). İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Edmonds, C. J. Kürtler, Türkler ve Araplar – Kuzey-Doğu Irak’ta Siyaset, Seyahat ve İnceleme (1919-1925). İstanbul: Avesta Yayınları, 2003.
• Gellner, Ernest. “Tribalism and the State in the Middle East”. Tribes and State Formation in the Middle East. ed. Philips Khoury, S –Joseph Kostiner. Berkley And Los Angeles, California: University of California Press, 1990.
• Gencer, Fatih. “Merkezîleşme Politikaları Sürecinde Yurtluk-Ocaklık Sisteminin Değişimi”. Tarih Araştırmaları Dergisi. 30/26. 2011. 75-96.
• Grant, Asahel. Nasturiler ya da Kayıp Kabileler –Bir Misyonerin Nasturilere Dair İzlenim ve Düşünceleri. İstanbul: Avesta Yayınları, 2015.
• Gündoğan-Özok, Nilay. “Ruling the Periphery, Governing the Land The Making of the Modern Ottoman State in Kurdistan, 1840 – 70”. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East. 34/1. 2014. 160-175. DOI: 10.1215/1089201x-2648641.
• Halaçoğlu, Yusuf. XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi. Ankara: TTK. Yayınları, 2006.
• Hamzeh’ee, M. Reza Fariborz. “Jaf”. Encyclopedia Iranica. Erişim 08 Mayıs 2020. http://www.iranicaonline.org/articles/jaf.
• İlter, Aziz Samih – Ryder, C.H.D. Osmanlı-İran Sınırından Anılar (Türk-İran Hudutlarında Neler Gördüm/1913-1914 Türk-İran Sınır Çizimi). haz. Ali Murat Kurşun. İstanbul: Taş Mektep Yayıncılık, 2014.
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. “Ahmet Mithat Paşa”. Son Sadrazamlar, 1. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
• Kasaba, Reşat. Bir Konargöçer İmparatorluk – Osmanlıda Göçebeler, Göçmenler ve Sığınmacılar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
• Kaya, Hakan. Osmanlı-İran Sınırında Bir Serhad Sancağı: Bayezid (1578-1848). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Kenanoğlu, M. Mustafa. 1858 Arazi Kanunnamesinin Osmanlı Siyasal ve Toplumsal Yapısı Üzerindeki Etkileri (1858-1876). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Khazanov, M. Anatoly. Göçebe ve Dış Dünya – Geçmiş, Gelecek ve Şimdi Hali Üzerine Mukayese. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2015.
• Kılıç, Orhan. “Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”. OTAM, 10. Ankara: 1999. 119-137.
• Klain, Janet. Hamidiye Alayları – İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
• Lindner, Rudi Paul. Ortaçağ Anadolu’sunda Göçebeler ve Osmanlılar. Ankara: İmge Kitapevi Yayınları, 2000.
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Marufoğlu, Sinan. Osmanlı Döneminde Kuzey Irak. İstanbul: Eren Yayınları, 1998.
• Mehmet Hurşit Paşa. Seyâhatname-i Hudud. çev. Alâattin Eser. İstanbul: Simurg Yayınları, 1997.
• Nikitine, Basil. Kürtler. İstanbul: Örgün Yayınevi, 2015.
• Orhonlu, Cengiz. Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskânı, İstanbul: Eren Yayınları, 1987.
• Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Musul. haz. Murat Babuçoğlu vd. Ankara: Global Strateji Enstitüsü TİKV, 2005.
• Özbaş, Zuhal. XIX. Yüzyıl Osmanlı-İran Sınır Diplomasisinde Caf Aşireti. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Rich, C. James. Kürdistan ve Eski Ninova'da Bir Yaşamöyküsü. İstanbul: Avesta Yayınları, 2019.
• Scott, James C. Devlet Gibi Görmek, İnsanlık Durumunu Geliştirmeye Yönelik Projeler Nasıl Başarısız Oldu. İstanbul: Versus Yayınları, 2008.
• Soane, E. B. Mezopotamya ve Kürdistan’a Gizli Yolculuk – Kürdistan’ın Kürt Aşiretleri ve Keldanilerine İlişkin Tarihsel Notlar. İstanbul: Avesta Yayınları, 2007.
• Sykes, Mark. “The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire”. The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. 38 Jul. - Dec. 1908. 451-486.
• Tapper, Richard. İran’ın Sınır Boylarıdan Göçebeler – Şahseverlerin Toplumsal ve Politik Tarihi. Ankara: İmge Kitapevi Yayınları, 2004.
• Toraman, Ömer. Tanzimat’ın Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklarda Uygulanması (1839-1864). Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Uluerler, Sıtkı. “Doğudaki Konar-Göçer Aşiretler Sorununun XIX. Yüzyılda Osmanlı-İran İlişlerine Etkisi”. Türkiye’de Aşiret Tartışmaları, haz. Suvat Parin. İstanbul: Bağlam Yayınları, 2019.
• van Bruinessen, Martin. “Kürtler, Devletler ve Aşiretler”. Aşiretler ve İktidar-Ortadoğu’da Etnisite ve Milliyetçilik. ed. Hosham Dawod – Faleh A. Cabbar. çev. Ömer Öğünç. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013.
• van Bruinessen, Martin. Ağa, Şeyh, Devlet. İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.