YENİ BULUNAN AVÂRIZ DEFTERLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İLK YARISINDA AMİD (DİYARBEKİR)

Yıl 2020, Cilt: 12 Sayı: 3, 708 - 742, 31.08.2020

Murat Alanoğlu

https://doi.org/10.26791/sarkiat.749612

Öz

Öz
Osmanlı tarihçilerine nitelikli istatiksel veriler sunan 15-16. yüzyıl tahrir defterleri, 17. yüzyılda tahrirlerin terk edilmesi sonucu yerini avârız defterlerine bıraktı. Dolayısıyla avârız defterleri, 17. yüzyıl Osmanlı sosyal, ekonomik ve demografik tarihinin en önemli kaynaklarından biri haline geldi. Birçok eyalet merkezi ve şehir, bu kaynaklarla incelenmişken Diyarbekir’e ait defterlere arşivlerde rastlanmamıştı. Yakın zamanda Osmanlı Arşivi’nde tasnif edilmeden bırakılmış bazı defter ve belgeler arasından Amid’e (Diyarbekir) ait iki icmâl avârız defteri bulundu. Bu çalışmada, 1618 ve 1652 yıllarına ait yeni bulunan iki defterin tanıtımı ve içerik analizi yapıldı. Defterlerin sunduğu verilerle Amid’in 1618-1652 yılları arasındaki mahalle, köy ve aşiret yapısı incelenerek 17. yüzyılın ilk yarısında Amid’in yerleşim ve ekonomi tarihinin bazı yönlerine ışık tutuldu. Şehirde yaşayan Müslümanlar ile gayrimüslimleri oluşturan Hristiyan, Yahudi ve Şemsilerin yerleşim yerlerine dağılımı ve vergi durumları ortaya konuldu. Böylece 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun yüz yüze kaldığı krizler, mali buhranlar ve dönüşümlerin taşraya yansımaları Diyarbekir eyaletinin merkezi Amid’de gözlemlenmeye çalışıldı.

Abstract
Tahrir defters of the 15-16th century, which provided statistics data to the Ottoman historians, were replaced by avârız defters as a result of the abandonment of the tahrirs in the 17th century. Therefore, avârız defters became one of the most important sources of 17th century Ottoman social, economic and demographic history. While many Ottoman cities were examined with these sources, the defters of Diyarbekir were not found in the archives. Among defters and documents left unclassified in the Ottoman Archives, two defters of Amid (Diyarbekir) found recently. In this study, the introduction and content analysis of two newly-found books belonging to 1618 and 1652 were made. With the data provided by the registers, the neighborhood, village and tribal structure of Amid between 1618-1652 was examined, and some aspects of Amid’s settlement and economic history in the first half of the 17th century were shed light on. The pattern of Christians, Jews and Shamsi, who constitute non-Muslims and Muslim living in the city, to the settlements and tax conditions were revealed. Thus, the crises, the financial difficulties and the reflections of the transformations in the countryside faced by the Ottoman Empire in the 17th century, were tried to be observed in Amid, the center of the province of Diyarbekir.

Anahtar Kelimeler

Diyarbekir, Amid, Avarız, 17. Yüzyıl, Yerleşim, Vergi

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) AE. SMMD. IV. 25 /2829. Mali Ahkâm Defteri (MAD. d). 43. MAD. d. 23556 Mühimme Defteri, No: 14, 34. Kaynak ve Araştırma Eserler Akdağ, Mustafa. Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celali İsyanları”, (Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2009). Alanoğlu, Murat. “XVII. Yüzyılda Taşranın Belgelere Yansıyan Sesi: Atik Şikâyet Defterlerine Göre Diyarbekir Eyâletinde İktisadî Kriz ve Etkileri (1650-1700)”, 23rd Conference of the Comité International des Études Pré-Ottomanes et Ottomanes (CİEPO) 2018, (Sözlü sunum, yayın sürecinde). Aykan, Yavuz. Rendre la Justice à Amid: Procédures, Acteurs et Doctrines dans le Contexte Ottoman du XVIIIème Siècle, (Brill, Leiden 2016). Barkan, Ömer L. “Avarız”, İA, C. 2, (MEB, İstanbul 1979), 13-19. Beysanoğlu, Şevket. “Kanunî Devrinde Amid (Diyarbakır) Şehri”, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi İstanbul (23-28 Eylül 1985) Tebliğler III. Türk Tarihi, C. 1, (Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1985), 139-154. Bruinessen, Martin V.- Boeschoten Hendrik. Evliya Çelebi Diyarbekir’de, Çev. Tansel Günel, (İletişim, İstanbul 2009). Cevger, Gürkan. 18. Yüzyılda Amid (Diyarbekir) Kazâsı, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, (Erzurum 2016). Çakar, Enver- Kara, Füsun. “17. Yüzyılın Ortalarında Arapgir Sancağında İskân ve Nüfus (1643 Tarihli Avârız-Hâne Defterine Göre)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15/ 2 (2005), 385-412. Darling, Linda T. “Avârız Tahriri: Seventeenth and Eighteenth Century Survey Registers”, Turkish Studies Association Bulletin, 10 (1986), 23-26. Darling, Linda T. Gelir Artışı ve Kanuna Uygunluk, Osmanlı İmparatorluğunda Vergi Toplanması ve Maliye Yöntemi 1560-1660, Çev. Adnan Tonguç, (Alfa, İstanbul 2019). Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi, Ed. A. Zeki İzgöer, 1-2. Cilt, (D.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, Diyarbakır 2013). Emecen, Feridun M. “Kayacık Kazâsı Avârız Defteri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, 12 (1981-1982), 159-160,159-170. Gowan, B. Mc. “Osmanlı Avârız-Nüzül Teşekkülü, 1600-1830”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, c. II, (TTK, Ankara 1981), 1387-1391. Gökçe, Turan.“Osmanlı Nüfus ve İskân Tarihi Kaynaklarından “mufassal-icmâl” Avârız Defterleri ve 1701-1709 Tarihli Gümülcine Kazâsı Örnekleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 20 (2005 ), 71-133. Göyünç, Nejat.“XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbekir”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, 7 (1968), 76-80. Gümüş, Ercan. 18. Yüzyılın İlk Yarısında Amid Kazası, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, (Ankara 2014). Günay, Ramazan. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır’da Sosyal ve Ekonomik Hayat (Ahkâm-Şikâyet Kayıtlarına Göre), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, (Kayseri 2009). Gündüz, Filiz. “Nebî Camii”, DİA, c. 32, (İstanbul 2006), 472-473. Gürhan, Veysel. “17. Yüzyılın Sonunda Cizye Defterlerine Göre Diyarbekir (Amid) Şehrinde Gayrimüslimler (1691-1695)”, Şarkiyat, 12 (2020), 159-193. İlhan, M. Mehdi.“Onaltıncı Asırda Diyarbakır Şehrinin Nüfusu ve Mahallelere Dağılımı”, Ziya Gökalp, 62 (1991), 49-72. İlhan, M. Mehdi. “XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Şehrinin Nüfusu ve Vakıfları: 1518 ve 1540 Tarihli Tapu Tahir Defterlerinden Notlar”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 16/27 (1992). İlhan, M. Mehdi. Amid (Diyarbakır) 1518 Tarihli Defter-i Mufassal, (Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000) İnbaşı Mehmet- E. Çakır, İbrahim-Demir, Selçuk. 1642 Tarihli Erzurum Eyaleti Mufassal Avârız Defteri I (Erzurum-Tortum-İsbir-Hınıs-Pasin), (TTK, Ankara 2014). Jean Baptiste Tavernier, Tavernier Seyahatnamesi, Çev. Teoman Tunçdoğan, (Kitap Yayınevi, İstanbul 2010). Küpeli, Özer. “Klasik Tahrirden Avârız Tahririne Geçiş Sürecinde Tipik Bir Örnek: 1604 Tarihli Manyas Kazası Avârız Defteri (16 belge ile birlikte)”, Belgeler, 32/36 (2011), 113-199. Öz, Mehmet. “Bozok Sancağı’nda İskân ve Nüfus (1539-1642)”, XII. Türk Tarih Kongresi (12-16 Eylül 1994, Ankara), Kongreye Sunulan Bildiriler, C. 3, (TTK, Ankara 1999), 787-794. Öz, Mehmet. Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları VIII-Canik Sancağı Avârız Defterleri (1642), (Türk Tarih Kurumu, Ankara 2008). Öz, Mehmet-Acun, Fatma. Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları VII-Karahisar-ı Şarkî Sancağı Mufassal Avârız Defteri (1642-43 Tarihli), (TTK, Ankara 2008);. Özel, Oktay. “17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi için Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avârız Defterleri”, XII. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 12-16 Eylül 1994), Kongreye Sunulan Bildiriler, c. III, (TTK, Ankara 1999), 735-743. Özel, Oktay. “Osmanlı Anadolu’sunda Terkedilmiş/Kayıp Köyler Sorunu (17-19. yüzyıl)”, Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, Haz. M. Öz-F. Yeşil, (Timaş: Ankara 2015), 557-591. Özel, Oktay. “Osmanlı Demografi Tarihi Açısından Avârız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, Ed. Halil İnalcık-Şevket Pamuk, (Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 2001). Özel, Oktay. The Collapse of Rural Order in Ottoman Anatolia: Amasya 1576–1643, (Brill, Leiden 2015). Ali Açıkel, Changes in Settlement Patterns, Populatıon and Society in North Central Anatolia: A Case Study of The District (Kaza) of Tokat (1574-1643), University of Manchester, Yayımlanmamış Doktora Tezi, (Manchester 1999). Öztürk, Mustafa.“1616 Tarihli Halep Avârız-hâne Defteri”, OTAM, 8 (1997), 249-293. Polonyalı Simeon’un Seyahatnâmesi 1608-1619, Haz. Hrand D. Andreasyan, (İ.Ü Edebiyat Fakültesi Yayınları,İstanbul 1964). Ünal, M. Ali. “1056/1646 Tarihli Avârız Defterine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Harput”, Belleten, LI/199 (1987), 119-129. Ünal, M. Ali. “1646 (1056) Tarihli Harput Kazası Avârız Defteri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XII (1997), 9-73. Welch, Anthony. “Ambrosio Bembo‘s Travels Through the Ottoman Empire”, Osmanlılar ve Avrupa: Seyahat, Karşılaşma ve Etkileşim (The Ottomans and Europe: Travel, Encounter and İnteraction), Ed. Seyfi Kenan, (İsam Yayınları, İstanbul 2010). Yılmazçelik, İbrahim. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), (TTK, Ankara 1995). Yılmazçelik, İbrahim. “XVIII. Yüzyılda Diyarbakır Eyâletinin İdari Yapısı”, Askeri Tarih Bülteni, 36 (1994), 135-142. Yılmazçelik, İbrahim.“Amid Sancağı (1567 Tarihli Tapu Tahrir Defterine Göre)”, Osmanlı Araştırmaları, 16 (1996), 121-162.
• İnternet Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığınca İstanbul'daki Osmanlı Arşivi Külliyesi'nde yürütülen tasnif çalışmalarıyla 1.600'den fazla defter ile 200'den fazla evrak envantere eklendi. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/osmanli-arsivine-1600den-fazla-defter-kazandirildi/1720982. 05.03.2020 “Tasnif Çalışmaları ile Osmanlı Arşivimize Yeni Defterler Kazandırıldı”. https://www.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/Haberler/Haber/6175. 05.03.2020