FATİH SULTAN MEHMET DÖNEMİ DİN ALGISINI SALTUK-NÂME ÜZERİNDEN OKUMAK

Yıl 2020, Cilt: 12 Sayı: 3, 490 - 505, 31.08.2020

Yalçın Çakmak

https://doi.org/10.26791/sarkiat.779363

Öz

Destan ve menkıbeler, içerdikleri olağanüstü hikâyelerle beraber kaleme alındıkları dönemin tarih, din, gündelik yaşam, zihniyet dünyası ve toplumsal beklentilerine dair önemli ipuçları sunar. Bu bakımdan, Saltuk-Nâme de böyle bir muhtevaya sahiptir. Eser, Fatih Sultan Mehmet’in oğlu Cem Sultan’ın isteği üzerine Ebû’l-Hayr-ı Rûmî tarafından kaleme alınmıştır. 1473-1480 yılları arasındaki yedi yıllık bir saha çalışmasının ürünü olan Saltuk-Nâme’nin merkezinde, 13. yüzyıl Anadolu ve Balkanlarında yaşamış olan Sarı Saltık/Saltuk yer alır.
Anadolu Selçuklu Devleti Sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev’den (1237-1246) başlayarak Osmanlı’nın beylik dönemine değin uzanan eser, Sarı Saltık üzerinden gaza ve cihat ideolojisini konu edinir. Yanı sıra, çalışmanın kahramanı olarak Sarı Saltık’ın dünyanın dört bir yanında İslam inancı ve toplumu adına gerçekleştirdiği faaliyetlere de yer verilmiştir. Saltuk-Nâme aynı zamanda, 13. yüzyılla birlikte, kaleme alındığı Fatih Sultan Mehmet dönemi Osmanlı resmi ideolojisi, din anlayışı ve toplumsal beklentilerine dair de önemli hususlar barındırır. Bu nedenle -tek başına 13. yüzyıldan ziyade- Fatih dönemine değin uzanan zaman aralığında devlet ve toplum algısında meydana gelen değişim ve dönüşümü de yansıtmıştır. Ek olarak, Sarı Saltık prototipi üzerinden Fatih Sultan Mehmet döneminde görülen toprak genişlemesine paralel, Osmanlı devlet ve toplum yapısının beklenti ve özlemlerini yansıtır. Bu makalede a-) Balkanlar başta olmak üzere Alevi ve Bektaşi inançlarında önemli bir külte önderlik eden Sarı Saltık’ın Saltuk-Nâme’deki sunuluşu ve b-) Bununla ilişkili olarak, Fatih dönemi din algısıyla birlikte söz konusu bu algının tahkiminde bir destan-menkıbe türü olarak Saltuk-Nâme’de konu edinilen anlatıların rolü irdelenecektir

Anahtar Kelimeler

Fatih Sultan Mehmet (II. Mehmet), Sarı Saltık (Saltuk), Saltuk-Nâme, Ebû’l Hayr-ı Rûmî

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Halûk. “Ebülhayr Rûmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10. cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994: 360-362.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fâtih Devri Kanunnâmeleri. Cilt 1. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990.
• Çakmak, Yalçın. “Tunceli-Hozat Bölgesinde Sarı Saltık Ocağı ve Bektaşilik (Tarih-İnanç ve Doktrin-Ritüel)”. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2012.
• Çakmak, Yalçın. "Velâyetname-i Hacı Bektaş-ı Veli Bize Neyi Anlatır?". Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik (Tarih-Kimlik, İnanç-Ritüel). der. Yalçın Çakmak, İmran Gürtaş. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015: 109-129.
• Çakmak, Yalçın. Sultanın Kızılbaşları: II. Abdülhamid Dönemi Alevi Algısı ve Siyaseti. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Doja, Albert. "A Political History of Bektashism from Ottoman Anatolia to Contemporary Turkey". Journal of Church and State, 48/2, 2006: 423-450.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî. İbn Battûta Seyahatnâmesi, Cilt 1. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Ebu’l Hayr-ı Rûmî. Saltuk-Nâme. Cilt 1. haz. Şükrü Halûk Akalın. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Ebu’l Hayr-ı Rûmî. Saltuk-Nâme. Cilt 2. haz. Şükrü Halûk Akalın. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Ebu’l Hayr-ı Rûmî. Saltuk-Nâme. Cilt 3. haz. Şükrü Halûk Akalın: Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya-Kayseri-Antakya-Şam-Urfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne. 3. Cilt - 2. Kitap. haz. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul. 1. Cilt-1.Kitap. haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. 5. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul. 1. Cilt-2.Kitap. haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. 5. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa-Bolu-Trabzon, Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit. 2. Cilt - 1. Kitap. haz. Yücel Dağlı ve Seyit Ali Kahraman. 2. Baskı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Akkirman-Belgrad-Gelibolu-Manastır-Özü-Saraybosna-Slovenya-Tokat-Üsküp. 5. Kitap-1. Cilt. haz. Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Podgoriçe-İstib-Vidin-Peçoy-Budin-Üstürgon[Estergon],Ciğerdelen-Macaristan-Öziçe-Taşlıca-Dobra-Venedik-Mostar-Kanije. 6. Kitap-1. ve 2. Cilt, haz. Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Yunus Emre: Hayatı, Sanatı, Şiirleri. 8. Baskı. İstanbul: Varlık Yayınevi, 1975.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Menâkıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî “Vilâyet-Nâme”. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1995.
• Hasluck. F. W. Bektaşiliğin Coğrafi Dağılımı. çev. Turgut Koca, A. Nezihi Erginsoy. İstanbul, Ufuk Matbaası, 1991.
• Kafadar, Cemal. Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State. London: University of California Press, 1995.
• Karamustafa, Ahmet T. Tasavvufun Oluşumu. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Kasaba, Reşat Bir Konargöçer İmparatorluk (Osmanlı'da Göçebeler, Göçmenler ve Sığınmacılar). çev. Ayla Ortaç. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
• Köprülü, M. Fuat. “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları”. Belleten, VII/27), 1943: 379-458.
• Küçük Abdal. Otman Baba Velayetnamesi (Tenkitli Metin). yay. haz. Filiz Kılıç, Mustafa Arslan, Tuncay Bülbül Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2007.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım). Ankara: TTK. Yayınları, 1990.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar). Ankara: TTK. Yayınları, 1999.
• Ocak, Ahmet Yaşar. İslam–Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Sarı Saltık: Popüler İslâm’ın Balkanlar’daki Destanî Öncüsü (XIII. Yüzyıl). Ankara: TTK. Yayınları, 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. 5. Baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Yeniçağlar Anadolu'sunda İslam'ın Ayak İzleri: Osmanlı Dönemi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler Yahut Dairenin Dışına Çıkanlar (15.-17.Yüzyıllar), 4. Baskı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Okiç, M. Tayyib. “Sarı Saltuk’a Ait Bir Fetva”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, 1952: 48-58.
• Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi. çev. Sema Postacıoğlu Banon. İstanbul: Metis Yayınları, 2012.
• Yazıcızāde ʻAlî. Selçuķ-Nāme (İndeksli Tıpkıbasım), haz. Abdullah Bakır. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Yıldırım, Rıza. Seyyid Ali Sultan (Kızıl Deli) ve Velâyetnamesi. Ankara: TTK. Yayınları, 2007.
• Yıldırım, Rıza. Hacı Bektaş Veli’den Balım Sultan’a Bektaşiliğin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Yüce, Kemal, Saltuk-Nâme’de Tarihi, Dini ve Efsanevî Unsurlar. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.