13. YÜZYILDA KONYA’NIN BİR İLİM MERKEZİNE DÖNÜŞMESİNDE İRANLI ÂRİFLERİN ROLÜ

Yıl 2020, Cilt: 12 Sayı: 3, 786 - 818, 31.08.2020

Abdurrahim Alkış

https://doi.org/10.26791/sarkiat.787447

Cited By: 1

Öz

Anadolu Selçukluları’nın başkenti olan Konya 13. Yüzyıl’da İslâm âleminin önemli ilim merkezlerinden birisi olmuştur. Şehir Anadolu Selçuklu sultanlarından Sultan Mesûd döneminde (1116-1155) başkent olmuş ve kısa sürede önemli bâzı medreselere meskenlik etmiştir. Sultan Mesûd’un oğlu II. Kılıçarslan döneminde Konya ve çevresindeki şehirlerde câmiler, zâviyeler, medresler ve askerî üsler kurulmuş; buralara İran tarafından âlimler, tüccârlar ve gâzîler gelmeye başlamıştır. Alâeddîn Keykûbâd dönemiyle (1220-1237) beraber Konya Anadolu’nun en büyük şehirlerinden biri olmuş şehrin müdâfaa nizamı için kaleler ve surlar tahkîm edilmiştir. Konya’nın güvenilir ve gelişmiş bir şehir olması, şehirde çok sayıda medrese, tekke ve zâviyenin kurulması İranlı âlim ve âriflerin ilgisini çekmiştir. Zîrâ buradaki yöneticilerin ilim adamlarına gösterdiği saygı ve onlar için hazırladığı imkânlar İranlı ulemâ ve urefânın nazarını celb etmiştir. 12. ve 13. Yüzyılda İran coğrafyasından özellikle de Urmiye, Hoy, Tebriz, Şiraz, Belh, Buhara, Semerkand gibi diyarlardan akın akın İranlı ve Turanlı aşîretler, âlimler ve ârifler Konya’ya gelmeye başlamıştır. 1243 yılında gerçekleşen Kösedağ savaşında Selçuklular - Moğollardan büyük bir darbe alsalar da - hâkimiyetleri altında bulunan şehirlerde İran tarafından kaçan halklara kapılarını açmış böylece hâkimiyetleri altında bulunan şehirler büyük bir göçle karşı karşıya kalmıştır. Bu çalışmamızda iki yüz yılı aşkın bir süre Konya çevresinde hüküm süren Anadolu Selçukluları döneminde şehre gelen İranlı ârifleri ve Farsça yazdıkları eserleri kısaca basedeceğiz ve Konya’nın bir ilim merkezi olmasındaki katkılarını irdelemeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Konya, İran, Ârif, Âlim, Tasavvuf

Kaynakça

• - Ahmed Eflâkî, Şemseddîn Ahmed el-Ârifî, Menâkıbü’l-Ârifîn, (hzr: Tahsîn Yazıcı), TTK Basımevi, Ankara: 1959.
• - Aksarayî Mahmûd b. Muhammed Kerîmüddîn, Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr, (hzr: Osman Turan), Çâphâne-i Encümen-i Târih-i Türk, Ankara: 1934.
• - Azîz bin Erdeşîr-i Esterâbâdî, Bezm u Rezm, Evkaf Matbaası Basımı, İstanbul: 1928
• - Carole Hillenbrand, Râvandî, the Seljuk Court at Konya and the Persianisation of Anatolian Cities, Mésogeios 25-26, spesial issue Les Seldjoukides d’Anatolie, (ed. Gary Leiser), Paris: 2005.
• - Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu (La Turquie prê-Ottomane), (çev: Erol Üyepazarcı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 4. Baskı, İstanbul: 2012.
• - İbn-i Bîbî, El-Hüseyin b. Muhammed b. Alî el-Câferî er-Ruğadî, el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuknâme), (trc: Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara: 1999.
• - Kirmânî, Hâmid Ebu’l-Fahr Evhadüddîn Kirmânî, Menâkıb-ı Evhadüddîn-i Kirmanî –mukaddime-(hzr: Bediüzzaman Firüzânfer), Büngah-ı Terceme ve Neşr-i Kitab, Tahran: 1969.
• - Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Dîvân-i Kebîr, (hzr: Bediüzzaman Firûzânfer), Şirket-i Mutâlaat-i Neşr-i Kitâb-i Pârise, Tahran: 1389.
• - Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Mesnevî-i Mânevî, (hzr: Nizâmüddîn Nûrî), İntişârât-i Kitâb-i Âbân, Tahran: 1386.
• - Mikâîl Bayram, Ahî Evrân (Hoca Nasiruddin-Mevlânâ Mücâdelesi, Nüve Kültür Merkezi, 3. Baskı, Konya: 2012.
• - Mikâil Bayram, Destursuz Bağdan Üzüm Yiyenler İsimli Kitap, Kömen Yayınları Konya: 2004.
• - Mikâil Bayram,” Anadolu Selçukluları Zamanında Konya’da Dînî ve Fikrî Hareketler, Nüve Kültür Merkezi Yayınları, Konya: 2008.
• - Necmeddîn Râzî/Dâye, Ebûbekir Abdullah b. Muhammed b. Şâhâver el-Esedî Mirsâdü’l-İbâd mine’l-Mebde-i ve’l-Meâd, (hzr: Hüseyin el-Hüseynî en-Nîmetullâhî), Matbaa-i Meclîs, Tahran: 1352.
• - Niğdeli Kadı Ahmed, Niğdeli Kadı Ahmed’in el-Veledü’ş-Şefik ve’l-Hafidü’l-Halik’ı (Anadolu Selçuklularına dair bir kaynak): (inceleme-tercüme), (hzr: Ali Ertuğrul), Türk Tarih Kurumu Yaınları, Ankara: 2015.
• - Nikephoros Bryennios (d. 1062 Edirne, ö. 1137 İstanbul), Tarihin Özü, (çev: Bilge Umar), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul: 2008.
• - Osman Turan, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Türk Neşriyâtı Yurdu, İstanbul: 1969.
• - Sipehsâlâr, Ferîdun b. Ahmed, Risâle –der Ahvâl-i Mevlânâ Celâleddîn-i Mevlevî- (hzr: Saîd Nefîsî), İntişârât-i Kütüphâne ve Çâphâne-i İkbal, Tahran: 1325.
• - Speros Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Proce of Islamization from the Eleventh through the Fitteenth Century, University of California Press, Berkeley Los Angeles London: 1971.
• - Taşköprüzâde, Ebü’l-Hayr İsâmüddîn Ahmed Efendi Ahmed Efendi, Tercüme-i Şakaik-i Nu’mâniyye=Hasâikü’ş-Şekaik, (trc. Mecdî Efendi), Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, İstanbul: 1853.
• - Abdulkerim Özaydın, İbn Bîbî maddesi Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 1999, c. 19,
• - Abdulkerim Özaydın, Râvendî Muhammed b. Alî maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 2007, c. 34, s. 471-471.
• - Ahmet Sevgi, Hüsâmeddîn Çelebi maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 1998, c. 4, s. 512.
• - Azmi Şerbetçi, Kutbüddîn Şîrâzî maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, Ankara: 2002, cilt: 26; s: 487-489.
• - Ekrem Demirli, Sadreddîn Konevî maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 2008, c. 35, s. 420-425.
• - Hasan Kamil Yılmaz, Şehâbeddîn Sühreverdî maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 2010, c. 38,
• - İlhân Şâhin, Ahî Evrân maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 1988, c. 1, s. 529-530.
• - M Ali Hacıgökmen, Mecdüddîn İshak maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 2016, EK-2
• - M. Nazif Şahinoğlu, Bahâeddîn Veled maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 1991, c. 4,
• - Mahmud Erol Kılıç, Saîdüddîn Fergânî maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 1995, c. 12,
• - Mehmet Okuyan, Necmeddîn-i Dâye maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 2006, c. 32,
• - Mustafa Çağrıcı, Sirâceddîn el-Ürmevî maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 2009, c. 37,
• - Nihat Azamat, Evhadüddîn Kirmânî maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 1995, c. 11,
• - Orhan Bilgin, Fahreddîn-i Irakî maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 1995, c. 12,
• - Osman Fikri Sertkaya, Ahmed Fakîh maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 1989, c. 2,
• - Reşat Öngören, Mevlânâ maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, Ankara: 2004, c. 29,
• - Rıza Kurtuluş, Kaniî-i Tûsî maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 2001, c. 24,
• - Semih Ceyhan, Seyyid Burhâneddîn maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 2009, c. 37,
• - _____________, Şems-i Tebrîzî maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi. İstanbul: 2010, c. 38,
• - Süleyman Uludağ, Cendî maddesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi Maddesi, İstanbul: 1993, c. 7,
• - Harun Yıldız, Hacı Bektaş Vilâyetnâmesinde Ahî Evrân, I. Ahî Evrân-ı Velî ve Ahîlik Araştırmaları Sempozyomu, Kırşehir: 2005,
• - İhsan Fazlıoğlu, Sultan I. ‘Alâuddîn Keykubâd’a sunulan siyasetnâme: el-Letâifu’l-’alâiyye fi’l-fedâili’s-seniyye, Divan Dergisi, İstanbul: 1997,
• - Muhammed Yılmaz, Sadreddîn Konevî’nin Huzurunda Okunan İbnü’l-Esîr’in Câmi’u’l-Usûl Adlı Eserinin Semâ Kayıtları, Çukurova Üni. İl. F. Dergisi, 13 (2), Adana: 2013,
• - Sâlim Koca, Türkiye Selçuklu Devletini’nin Temel İç Ve Dış Politikaları Ve Sultan I. Gıyâseddîn Keyhüsrev, USAD, Güz-2016 (5), Konya: 2016,
• - Alptekin Yavaş, Anadolu Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahreddîn Alî’nin Mimari Eserleri, (Doktora Tezi, A.Ü. SBE Sanat Tarihi ABD), Ankara: 2007.
• - Ayben Erol, Konya Sâhip Atâ Külliyesi Çînîleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Ü. SBE Sanat Tarihi Anabilim Dalı), Konya: 2014.
• - Erdi İlvan, Türkiye Selçuklu Devleti Ve Vezirleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Bilim Dalı), Van: 2013.
• - Keziban Demirelişçi, Türkiye Selçuklu Devlet Adamları (1075-1308), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Bilim Dalı), Van: 2013.
• - Sadık Tezin, Selçuklu Türkiye’sinde Devlet Adamları İle Dînî-İlmî Zümreler Arasındaki İlişkiler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı), İstanbul: 2014.