MEZHEBĪ TEFSİRLERDE İMAN-AMEL İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA BÜYÜK GÜNAH VE ŞEFAAT MESELELERİ (ZEMAḪŞERÎ, ṬABERSÎ, RĀZÎ ÖRNEĞİNDE)

Yıl 2020, Cilt: 12 Sayı: 3, 885 - 905, 31.08.2020

Mehmet Bağış

https://doi.org/10.26791/sarkiat.801949

Öz

Sahabe devrinden sonra farklı İslam merkezlerinde ilim medreseleri teşekkül etmiştir. Sonraki süreçte fikri birer ekol haline gelen bu medreselerin farklı anlayışlara sahip olması, beraberinde yeni fıkhî ve kelâmî mezhepler ile tasavvuf akımlarının doğmasına sebep olmuştur. Şiâ, Ehl-i Sünnet ve Muʿtezile bu minvalde teşekkül etmiş kelâmî mezheplerdendir. Söz konusu bu mezheplerin farklı bakış açılarına sahip olması, onların Kur’ân yorumunu da etkilemiş ve bu bakış açısı doğrultusunda tefsirler kaleme almışlardır. Muʿtezile mezhebine mensup olan Zemaḫşerî’nin el-Keşşāf, Şîʿâ’ya mensup olan Ṭabersî’nin Mecme’u’l-Beyān ve Ehl-i Sünnet’e mensup olan Râzî’nin Mefātīḥu’l-Ġayb adlı eserleri bu şekilde değerlendirilen tefsirlerdendir.
Mezhebi tefsir olarak da addedilen yukarıdaki üç eserde müellifler, tefsire dair yaklaşımlarında genellikle kelâmî mezheplerine bağlı kalmış ve Kur’ân ayetlerini o minvâlde yorumlamışlardır. Bu çalışmada, kelâm ilmi alanında tartışma konusu olan iman-amel ilişkisi bağlamında büyük günah ve şefaat meseleleri, söz konusu üç eserde karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Neticede müfessirlerin bu konularla ilgili ayetleri kendi mezhep nosyonları çerçevesinde yorumladıkları görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mu'tezile, Şiâ, Ehl-i Sünnet, Büyük Günah

INTERCESSION AND GREAT SIN ISSUES IN THE CONTEXT OF FAITHACTION IN SECTARIAN EXEGESES (EXAMPLE OF ZEMAḪŞERÎ, ṬABERSÎ, AND RĀZÎ)

Öz

After the time of the Companions, scientific madrasahs were formed in different Islamic centers. These madrasahs, whose ideas have become schools, have different understandings. These schools led to the emergence of new Islamic and theological sects and mysticism. Şiâ is one of the theological sects of Ahl as-Sunnah and Muʿtezile. The fact that these sects have different points of view also affected their interpretation of the Quran. Zemaḫşerî's al-Keşşāf, Ṭabersî's Mecme'u'l-Beyān and Râzî's Mefātīḥu'lĠayb are among the tafsirs written in this way. In the above three works, which are also regarded as sectarian exegesis, the authors generally adhered to the theological sects in their approach to exegesis. They interpreted the verses of the Quran in this manner. In this study, major sin and intercession issues are dealt with comparatively in these works. As a result, it was seen that the commentators interpret the verses related to these issues within the framework of their sectarian notions.

Anahtar Kelimeler

Commentary, Sectarian Exegeses, Great Sin, Intercession

Kaynakça

• Akay, Akif. İslam İnancında Şefaat. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Arpa, Enver. Zemaḫşerî’nin Tefsirdeki Yeri. Ankara: Fecr Yay., 2012.
• Bağış, Mehmet. “Envāru’t-Tenzīl’de Kelām Uygulamaları ve Farklı İtikādī Görüşlerin Değerlendirilmesi”. Şırnak İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/3 (2017), 41-59.
• Bayram, İbrahim. “Bazı İman Konuları Bağlamında İbnü’l-Müneyyir’in Zemaḫşerî’ye Yönelik Eleştirileri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1, 221-255.
• Bermekī, Ebû ʿAbbās Şemsudīn Aḥmed b. Muḥammed b. İbrāhīm b. Ebī Bekr el-İrbilī. Vefāyātu’l-ʿAyān ve Enbāu Ebnāi’z-Zemān. thk. İhsān ʿAbbas. Beyrut: Dāru Ṣādir, 7. Basım, 1994.
• Beyżāvī, Nāṣıruddīn Ebû Saʿīd ʿAbdullah b. Ömer. Envāru’t-Tenzīl. thk. Muḥammed ʿAbdurrahmān el-Marʿaşlī. Beyrut: Dāru İḥyāi’t-Türāsi’l-‘Arabī, 1997.
• Buḫârî, Ebu Abdillâh Muhammed b. İsmail. Sahih-u Buḫârî. thk. Muḥammed Züheyr b. Nâsır. Şerḥ. Mustafa Dîb el-Buğa. By.: Daru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Cerahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yay., 2014.
• Ebû Dāvūd, Süleymān b. el-Eşʿas es-Sicistānī. Sünenü Ebī Dāvūd. ʿAmman: Beytu’l-Efkāri’d-Devliyye, 1999.
• Ebû Ḥanīfe, Nuʿmān b. Sābit el-Kūfī. Fıḳhu’l-Ekber. thk. Muḥammed b. ʿAbdirrahmān el-Ḫamīs. İmārāt el-ʿArabiyye: Mektebetü’l-Furḳān, 1999.
• Ebu’l-ʿİz, Muḥammed b. ʿAli b. Muḥammed el-Ḥanefī. Şerḥu’l-ʿAḳideti’t-Ṭaḥāviyye. thk. Aḥmed Şākir. Suudi Arabistan: Vizāretü’ş-Şuūni’l-İslāmiyye, 1998.
• el-Enṣārī, ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed b. ʿUbeydullāh Kemāluddīn el-Enbārī. Nüzhetü’l-Elbāʿ fī Ṭabaḳāti’l-Üdebā. thk. İbrāhīm es-Sāmerrāī. Ürdün: Mektebetü’l-Menār, 1985.
• el-Māturīdī, Ebû Manṣūr. Kitabü’t-Tevḥīd. nşr. Bekir Topaloğlu, Muḥammed Aruci. Ankara: İsam Yay., 2005.
• Eraslan, Abdulvasıf, Mu‘tezile’de Haber Teorisi (Kādî Abdülcebbâr Örneği) Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2020.
• Eraslan, Abdulvasıf, “Mu‘tezile’ye Göre Hadis Tenkid Kriterleri: Kādî Abdülcebbâr Örneği”, Hadis Tetkikleri Dergisi 17/2 (Aralık 2019), 119-138.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Faḫruddīn er-Râzî, Muḥammed b. Ömer b. el-Ḥüseyn b. ʿAli el-Ḳureşī et-Teymī. Mefātīḥu’l-Ġayb/et-Tefsîru’l-Kebīr. Beyrut: Dāru İhyāi’t-Turāsi’l-ʿArabiyy, 1999.
• Fığlalı, Ethem Rûhi. Gümüz İslam Mezhepleri. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yay., 2008.
• Gölcük, Şerafettin-Toprak, Süleyman. Kelam (Tarih–Ekoller-Problemler). Konya: Tekin Kitabevi, 2001.
• Gözeler, Esra. “Zemaḫşerî Araştırmaları: Bir Literatür İncelemesi”. Kelam Araştırmaları Dergisi 14/1 (2016), 84-101.
• Ḫafācī, Şihābüddīn Aḥmed b. Muḥammed. Ḥāşiyetü’ş-Şihāb ale Tefsîri’l-Beyżāvī/ʿİnāyetü’l-Ḳāżī ve Kifāyetü’r-Rāżī. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Ḫallāf, ʿAbdulvehhāb. ʿİlmu Usūli’l-Fıḳh. B.y.: Mektebetü’d-Daʿvā, 8. Basım, ts.
• Harpūtī, ʿAbdullātif. Tenkīḥu’l-Kelām fī ʿAkāidi Ehl’i-İslām. çev. İbrahim Özdemir, Fikret Karaman. Ankara: TDV Yay., 2000.
• Hindî, Alî b. Ḥüsâmiddîn b. ʿAbdilmelik b. Ḳāżīḫân el-Müttaḳḳī. Kenzü’l-ʿUmmâl fî Süneni’l-Aḳvâl ve’l-Efʿâl. thk. Bekrî Ḥayyânî, Ṣafvet Saḳâ. Beyrût: Muessesetü’r-Risâle, Beşinci Baskı, 1981.
• Isfahānī, Rāġıb. el-Müfredāt fī Ġarībi’l-Kur'ân. thk. Ṣafvān ʿAdnān Dāvudī. Beyrut: Dâru’l-Ḳalem, 1991.
• İbn Ebī Şeybe, ʿAbdillāh b. Muḥammed b. İbrâhîm b. Osmân b. Ḫuvastī el-ʿAbes ī Ebû Bekir. Kitābu’l-Muṣannef fi’l-Ḥadīsi ve’l- Ās̱ār. thk. Kemâl Yûsuf el-Ḥût. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1988.
• İbn Ḥacer, Ebu’l-Fażl Aḥmed b ʿAlī b. Muḥammed b. Aḥmed el-ʿAskelānī, Lisânu’l-Mīzān. thk. Dāiretu’l-Muʿarrifi’n-Nizāmiyye Hindistan. Beyrut: Müessesetü’l-Aʿlemi, 1971.
• İbn Ḥanbel, Aḥmed. Müsned. thk. Şuʿayb el-Arneût vd. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1999.
• İbn Ḫatīb, Ebu’l-ʿAbbās Aḥmed b. Ḥasan. el-Vefayāt. thk. ʿĀdil Nuveyḥid. Beyrūt: Dāru’l-Āfāḳi’l-Cedīde, 1983.
• İbn Manẓūr, Muḥammed b. Mukrīm el-İfrīḳī el-Mısrī. “شفع”, Lisânu’l-ʿArab. Beyrût: Dâru Sâdir, 1993.
• İbn Şucā’, Muḥammed b. ʿAbdilġanī b. Ebī Bekr. İkmālü’l-İkmāl. thk. ʿAbdulḳayyum, Mekke: Cāmiaʿtu Ümmü’l-Ḳurā, 1989.
• Kaya, Mehmet. “Keşşāf Tefsiri Hakkında Yapılmış Akademik Araştırmalar: Bir Literatür İncelemesi”. AUID 6/10 (Haziran 2018), 365-414.
• Kāżī ʿAbdülcebbār, Ebu’l-Ḥasen b. Aḥmed b. ʿAbdilcebbār b. Aḥmed b. el-Ḫalīl b. ʿAbdillāh el-Hemedān ī. Fażlu’l-İʿtizâl ve Ṭabakātu’l-Muʿ’tezile. nşr. Fuâd Seyyid. Tûnus: Dâru’l-Kütübi’t-Tûnusiyye, 1974.
• Kāżī ʿAbdülcebbār, Ebu’l-Ḥasen b. Aḥmed b. ʿAbdilcebbār b. Aḥmed b. el-Ḫalīl b. ʿAbdillāh el-Hemedānī. Şerḥu’l-Uṣūli’l-Ḫamse. Ta’lik: Aḥmed b. el-Ḥüseyin b. Ebī Hāşim. tsh. Semîr Muṣtafā Rabāb. Beyrut: Dāru İhyāi’t-Turāsi’l-ʿArabiyye, 2012.
• Kıfṭī, Cemālüddīn Ebu’l-Ḥasan ʿAlī b. Yūsuf. Aḫbāru’l-ʿUlemā bi Aḫyāri’l-Ḥukemā. thk. İbrāhīm Şemsuddīn. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2005.
• Kutluboğa, Ebu’l-Fidā Zenūdudīn Ebu’l-ʿAdl Ḳāsım. Tācu’t-Terācim. thk. Muḥammed Ḫayr Ramażan Yūsuf. Dimeşḳ: Dāru’l-Ḳalem, 1992.
• Narol, Süleyman. “Fahreddin Razi ve Kādī Abdülcebbār’ın Şefaat Konusundaki Ayetlere Yaklaşımı ve Değerlendirilmesi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fak. Dergisi, 26 (2015), 125-144.
• Öz, Mustafa. “Ṭabersî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/324-325. İstanbul: TDV Yay., 2010.
• Öz, Mustafa. “Şerīf el-Murtażā”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/586-588. İstanbul: TDV Yay., 2010.
• Öztürk, Mustafa- Metoğlu, Mehmet Suat. “Zemaḫşerî”. Türkiye Diyanet Vakfi İslam Ansiklopedisi. 44/235-238. İstanbul: TDV Yay., 2013.
• Öztürk, Mustafa, “Tefsirde Farheddin er-Râzî”. İslām Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker- Osman Demir. 279-346. İstanbul: İSAM Yay. Birinci Basım: Aralık 2013.
• Saylan, Nesrişah, “Ṭabersî’nin Kırraatlerin Hüccetinde Kullandığı Delillerin İncelenmesi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (Aralık 2019), 977-991.
• Sülemī, Muḥammed b. ʿİsâ Ebû ʿİsâ. el-Cāmiuʿs-Sahīh Sünenu’t-Tirmizî. thk. Aḥmed Muḥammed Şākir vd. Beyrût: Dāru İḥyāi’t-Turāsi’l-ʿArabiyy, 1975.
• Şāban, Zekiyüddīn. İslām Hukuk İlminin Esasları. çev. İbrahim Kāfi Dönmez. Ankara: TDV Yay., 2018.
• Şerif el-Murtażā, ʿAlī b. el-Ḥüseynī el-Mūsevī. ez-Zeḫīra fī ʿİlmi’l-Kelām. thk. Seyyid Aḥmed el-Ḥüseyn. Müessetü’n-Neşr el-İslāmī, 2010.
• Ṭabersî, Ebû Alī el-Fażl b. el-Ḥasen. Mecmeʿu’l-Beyān li Tefsîri’l-Kur'ân. Beyrut: Dāru’l-ʿUlūm, 2005.
• Taftaẓanī, Saʿdüddīn Mesʿūd b. Ömer b. ʿAbdillāh. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. İbrāhīm Şemsüddīn. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2011.
• Tayālisî, Ebû Dāvūd Süleymān b. Dāvud b. el-Cārūd el-Basrī. Müsned, thk. Muḥammed b. ʿAbdilmuhsin. Mısır: Dāru’l-Ḥicr, 1999).
• Tefrişī, Muṣtafā b. el-Ḥüseyn el-Ḥüseynī. Naḳdu’r–Ricāl. thk. Müessesetü Āli’l-Beyti li İḥyāi’t-Türās̱. Ḳūm: Müessesetü Āli’l-Beyt li İḥyāi’t-Türās̱, 1997.
• Topaloğlu, Bekir- Çelebi, İlyas. Kelām Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yay., 2010.
• Türkgülü, Mustafa. “Günah Kavramı ve İman Problemi Haline Getirilen Büyük Günah/Kebire Hakkındaki Kelāmī Tartışmalar”. Diyanet İlmi Dergi 36/4 (Ekim-Kasım-Aralık 2000), 63-88.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Râzî”. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. 12/89-95. İstanbul: TDV Yay., 1995.
• Yılmaz, Muhammet. “Hicri İlk Üç Asırda ‘Şefaat’ ile İlgili Ayetlerin Tefsiri”. Marife 14/1 (Bahar 2014), 109-132.
• Zebīdī, Muḥammed b. ʿAbdirrazzāḳ el-Ḥüseynī. Tācu’l-‘Arūs. B.y.: Dāru’l-Hidāye, ts.
• Zehebî, Muḥammed Seyyid Ḥüseyin. et-Tefsîr ve’l-Müfessirūn. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zehebî, Şemsuddīn Ebû ʿAbdillāh Muḥammed b. Aḥmed b. Osmān. el-Muġnī fi’ż-Żuʿa’fā. thk. Nureddīn ʿItr. B.y.: Y.y., ts.
• Zehebî, Şemsuddīn Ebû ʿAbdillāh Muḥammed b. Aḥmed b. Osmān. Mīzānu’l-İ’tidāl. thk. ʿAlī Muḥammed el-Becāvī. Beryut: Dāru’l-Maʿrife, 1963.
• Zemaḫşerî, Ebu’l-Ḳasım Maḥmūd b. ʿAmr b. Aḥmed. el-Keşşāf ʿan Ḥaḳāiḳi Ġavāmiżi’t-Tenzīl. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 3. Basım, 1986.