İLK DÖNEM BAĞDAT HANEFİLİĞİ AÇISINDAN ÖNEMLİ BİR İSİM: EBÛ SÜLEYMAN EL-CÛZECÂNÎ (ÖL. ?) ve HADİSÇİLİĞİ

Yıl 2020, Cilt: 12 Sayı: 4, 1327 - 1353, 31.12.2020

Hüseyin Kahraman

https://doi.org/10.26791/sarkiat.775688

Öz

Teşekkül ve gelişimini Kûfe’de tamamlayan Hanefîliğin diğer bölgelerde tanınması Ebû Hanîfe’nin (öl. 150/767) öğrencileri ve onların öğrencileri vasıtasıyla olmuştur. Ebû Hanîfe ekolünü bu yolla tanıyan şehirlerden biri de Bağdat’tır. Gerçi Ebû Yûsuf (öl. 182/798) ve İmam Muhammed (öl. 189/804) hayatlarının ilerleyen dönemlerinde Bağdat’a yerleşmişlerdir. Fakat onlar kadılık ve kâdı’l-kudâtlık gibi devlet işleriyle de uğraşmışlardır. Bu sebeple Hanefîlik, Bağdat kolunun gelişimini bu ikisi kadar onların öğrencilerine de borçludur. Bu öğrencilerin başında, Ebû Süleyman el-Cûzecânî gelmektedir. Ebû Süleyman’ın buradaki hayatını fıkhî ve itikadî tartışmalar şekillendirmiştir. Nitekim 2/9. asrın Bağdat’ı, ehl-i rey ile ehl-i hadis arasındaki çekişmeler ve halku’l-Kur’ân meselesi açısından bütün İslâm coğrafyasının küçük bir modeli konumundadır. Ahmed b. Hanbel’in (öl. 241/855) temsil ettiği ehl-i hadisin oldukça güçlü olduğu bu ortamda Ebû Süleyman, bir taraftan ehl-i rey fıkhını temsil eden Hanefîliğin doğru tanınması için çaba sarf ederken diğer taraftan da henüz sistematize edilmekte olan Sünnî itikadın temel görüşlerini savunmak durumunda kalmıştır. Bu ikinci çabası Mutezile’ye karşıdır. Fakat onun mücadele ettiği bu insanlar yine ehl-i reyden addedilen kelâm âlimleridir. Bu ilişki başta ehl-i hadis olmak üzere bazı grupların Hanefîliğe bakışında önemli bir rol oynamıştır. Böyle bir ortamda Ebû Süleyman’ın hadis bilgisi belki fıkıhçılığı kadar önem taşıyacaktır. Bu sebeple makale iki temel noktaya yani Ebû Süleyman el-Cûzecânî’nin fıkıh ve hadis formasyonunun tespitine yoğunlaşmaktadır. Böylece Hanefî fukahanın hadis bilgisinin yetersiz olduğu yönündeki iddialar, mezhebin ikinci tabakasına mensup bir ilim adamının şahsında araştırılmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Fıkıh, Hanefîlik, Bağdat, Ebû Süleyman el-Cûzecânî

AN IMPORTANT NAME FOR THE FİRST PERİOD OF BAGHDAD HANAFİSM: ABU SÜLEYMAN AL-CÛZECÂNÎ (D. ?) AND HİS HADİTH KNOWLEDGE

Öz

The recognition of Ḥanafism, which completed its formation and development in Kufah, in other regions, was through the students of Abu Ḥanīfa (d. 150/767) and their students. Baghdad is one of the cities that know Abu Ḥanīfa school in this way. Although Abu Yūsuf (d. 182/798) and Imam Moḥammed (d. 189/804) settled in Baghdad later in their lives. But they also dealt with government affairs. For this reason, Ḥanafism owes the development of the Baghdad branch to these students as well as these two. Abu Süleyman al-Cūzecānī is at the top of these students. Fiqh and faith-related discussions shaped Abū Suleyman’s life here. Indeed 2/9. the century’s Baghdad is a small model of the entire Islamic geography in two respects. The first one is the discussions between ḥadith supporters and supporters of mind in the fiqh domain. The second is the creation of the Qur’an in the Kalam area. In this environment where the supporters of the ḥadith were quite strong, the knowledge of the ḥadith of Abū Sulayman will be as important as the knowledge of fiqh. For this reason, the article focuses on two basic points, namely the determination of the fiqh and ḥadith formation of Abū Suleyman al-Cūzecānī. Thus, the claims that Ḥanafi fiqh scholars ḥadith knowledge is insufficient will be investigated in the person of a scholar belonging to the second layer of the sect.

Anahtar Kelimeler

Ḥadith, Fiqh, Ḥanafism, Baghdad, Abū Suleyman al-Cūzecānī

Kaynakça

• Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm. el-Musannef. thk. Habîburrahman el-A‘zamî. 11 cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslamî, 1403.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Kitâbu’z-Zühd. Beyrut: 1983.
• Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl. el-Evâil. Tanta: Dârü’l-Beşir, 1988.
• Atar, Fahrettin. “Şürût ve Sicillât”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 39/270-273. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bedir, Mürteza. “Hanefî Mezhebinin Abbasî Bağdat’ında Yükselişi ve Zayıflaması”. İslam Medeniyetinde Bağdat Medînetü’s-Selâm Uluslararası Sempozyumu. ed. İsmail Safa Üstün. 621-632. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008.
• Buharî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. Muhammed Abdülmu‘îd Hân. 8 cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Me‘ârif, ts.
• Canan, İbrahim. “Ebû Hâtim er-Râzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. 10/150-151.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Abdüsselâm Muhammed Ali Şahin. 3 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. Irak Mâlikî Ekolü (III-V/IX-XI yy.). İstanbul Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Dîneverî, Ebû Bekir Ahmed b. Mervân. el-Mücâlese ve cevâhiru’l-ilm. thk. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasan. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1419.
• Ebû Davud Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistânî. ez-Zühd. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. Hulvan: Dârü’l-Mişkât, 1414/1993.
• Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah el-İsfahânî. Müsnedü’l-İmâm Ebî Hanîfe. thk. Nazar Muhammed. Riyad: Mektebü’l-Kevser, 1415.
• Ekrem b. Muhammed el-Eserî. el-Mu‘cemu’s-sağîr li ruvâti’l-İmâm İbn Cerîr et-Taberî. Ürdün: ed-Dârü’l-Eseriyye, 1425.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. el-Müstedrek ala’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 16 cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Câmi‘ li ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi‘. thk. Mahmud et-Tahhân. 2 cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1403.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Ğunyetü’l-mültemis îzâhu’l-mültebis. thk. Yahya b. Abdullah el-Bekrî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1422/2001.
• Himyerî, Muhammed b. Abdülmün‘im. er-Ravdu’l-mu‘târ fî haberi’l-aktâr. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Müessesetü Nâsır li’s-Sekâfe, 1980.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah en-Nemerî. el-İstiğnâ’ fî ma‘rifeti’l-meşhûrîne min hameleti’l-ilm bi’l-künâ. thk. Abdullah es-Sevâlime. 3 cilt. Riyad: Dâru İbn Teymiyye, 1405/1985.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr (Hâşiyetü İbn Âbidîn). 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1421/2000.
• İbn Adî, Ebû Ahmed b. Adî el-Cürcanî. el-Kâmil fî du‘afâ’i’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed. 9 cilt. Beyrut: el-Kütübü’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hüseyin. Târîhu Dımaşk. thk. Ömer b. Garâme. 80 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. İdris er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9 cilt. Haydarabad: Meclisu Dâirati’l-Me‘ârif, 1271/1952.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed el-Absî. el-Musannef. thk. Kemal Yûsuf el-Hût. 7 cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Ebû Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânu’l-Mîzân. thk. Abdüfettâh Ebû Gudde. 10 cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. 13 cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1379.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fadl Ahmed b Ali el-Askalânî. Tehzîbu’t-Tehzîb. 12 cilt. Hindistan: Matba‘atu Dâirati’l-Me‘ârif, 1326.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Kurtubî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es-Sikât. thk. Şerefüddin Ahmed. 9 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1395/1975.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshak en-Nîsâbûrî. es-Sahîh. thk. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslamî, 1424/2003.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-İhtilâf fi’l-lafz ve’r-red ale’l-Cehmiyye ve’l-Müşebbihe. Riyad: Dâru Râye, ts.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-siyâse. thk. Muhammed Taha Zeynî. 2 cilt. Kahire: Müessesetü’l-Halebi, 1967.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. el-Me‘ârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Hey’eti’l-Mısriyye, 1992.
• İbn Kutlûboğâ, Ebü’l-Fidâ Kâsım b. Kutlûboğâ. Tâcu’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1413/1992.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim el-Mısrî. el-Bahru’r-râik Şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Teymiyye. Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Abdülhalim el-Harrânî. el-Fetâvâ’l-kübrâ. 6 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1987.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d el-Basrî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. 8 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Tağrîberdî, Yusuf b. Tağrîberdî b. Abdullah. en-Nücûmü’z-zâhira fî mülûki’l-Mısr ve’l-Kâhira. Mısır: Dârü’l-Kütüb, ts.
• İbnü’l-Adîm, Kemalüddin Ömer b. Ahmed el-Ukaylî. Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. 12 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife. 1389/1978.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdurrahman eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. Suriye: Dârü’l-Fikr, 1406/1986.
• Kadı İyâz, Ebü’l-Fadl İyâz b. Musa el-Yahsubî. Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik. thk. İbn Tâvît et-Tancî. 8 cilt. Mağrib: Matba‘atu Fedâle, ts.
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zünûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1992.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekir b. Mes‘ûd. Bedâ’i‘u’s-sanâ’i‘ fî tertîbi’ş-şerâ’i‘. 7 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1982.
• Kılavuz, A. Saim. “Bişr b. Gıyâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. 6/220-221.
• Komisyon. el-Fetâvâ’l-Hindiyye. 6 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1411/1991.
• Köse, Saffet. “Hiyel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1996. 18/168-178.
• Kuraşî, Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed el-Kuraşî. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. 2 cilt. Karaçi: Mir Muhammed Kütübhanesi, ts.
• Lâlekâî, Ebü’l-Kâsım Hibetullah b. el-Hasan. İ‘tikâdu Ehli’s-sünne. 4 cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1402.
• Leknevî Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhayy. el-Fevâ’idu’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Mısır: 1324.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Müflih. Kitâbu’l-Furû‘. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin. 11 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2003.
• Melchert, Chrıstopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü. der. ve çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Melchert, Chrıstopher, “Sünnî Fıkıh Mezheplerinin Teşekkülü”, çev. Nail Okuyucu, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41/2, (2011), 221-236.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. ez-Zekî. Tehzîbu’l-Kemâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Neşşâr, Ali Sâmi. İslamda Felsefi Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. 2 cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Ögüt, Salim. “Ebû Yûsuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1994. 10/260-265.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Saymerî, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1405/1985.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ebû Sehl. el-Mebsût. thk. Halil Muhyiddin el-Meyyis. 30 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1421/2000.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ebû Sehl. el-Usûl. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-Arabî. thk. Arafat Mustafa ve Said Abdürrahim. 4 cilt. Suud: 1411/1991.
• Sîvâsî, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdülvâhid. Şerhu Fethi’l-kadîr. 7 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Şahyar, Ataullah. “Ehl-i Hadis Tarafından Ebû Hanîfe’ye Yöneltilen Tenkitler”. Journal of Islamic Recearch 6/1 (2013), 6-21.
• Şevkanî, Muhammed b. Ali el-Yemeni. İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak mine’l-usûl. thk. Ahmed İnâyet. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1419/1999.
• Şeybanî, Ebû Abdullah Muhammed b. el-Hasan. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. 12 cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-evsat. thk. Tarîk b. İvazullah. 10 cilt. Kahire: Dârü’l-Haremeyn, 1415.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemu’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdilmecid es-Selefî. 20 cilt. Musul: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1404/1983.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhü’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 11 cilt. Beyrut: Dâru Süveydan, 1967.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu me‘âni’l-âsâr. thk. Muhammed Züheyr en-Neccâr. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1399.
• Taş, Aydın. “Şeybânî, Muhammed b. Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. 39/38-42.
• Vâkidî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer. el-Meğâzî. thk. Marsden Jones. 3 cilt. Beyrut: Dârü’l-A‘lemî, 1409/1989.
• Vekî, Ebû Bekir Muhammed b. Halef el-Bağdâdî. Ahbâru’l-kudât. thk. Abdülazîz Mustafa el-Merâğî. 3 cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1366/1947.
• Yavuz, Yûsuf Şevki. “Halku’l-Kurân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/371. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yavuz, Yûsuf Şevki. “İbn Ebû Duâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/431. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Yazıcı, Tahsin. “Cüzcan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/96-97. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Muktenâ fî serdi’l-künâ. thk. Muhammed Salih Abdülazîz. 2 cilt. Medine: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, 1408.
• Zerkeşî, Muhammed b. Behâdar. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Tâmer. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Ziriklî, Hayruddin b. Mahmud ed-Dımaşkî. el-A‘lâm. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm, 2002.