19. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA SİİRD SANCAĞINDA İHTİDA HAREKETLERİ (1868-1898)

Yıl 2020, Cilt: 13 Sayı: 3, 988 - 1010, 30.12.2021

Recep Ayhan

https://doi.org/10.26791/sarkiat.989374

Öz

Osmanlı Devleti’nde Müslümanlarla Gayrimüslimler günlük hayatın hemen her alanında oldukça yakın ilişkilere sahipti. Bu ilişkilerin bir neticesi de ihtida yani Gayrimüslimlerin İslâm’ı tercih etmesiydi. Osmanlı Devleti’nin hemen her döneminde gerçekleşen ihtida olaylarında 19. yüzyılda yaşanan gelişmelere bağlı olarak değişiklikler yaşandı. Bunda hiç şüphesiz Tanzimat ve Islahat Fermanlarının önemli bir etkisi vardı. Osmanlı Devleti bu fermanlarla Gayrimüslim vatandaşlara önemli haklar tanıdı. Bu süreçten sonra gerek Avrupalı devletler gerekse kiliseler Gayrimüslimlerin zorla ihtida edildiğini gündeme getirerek bunu bir baskı aracı olarak kullandılar. Osmanlı Devleti ise bu iddiaların önünü almak adına ihtida olaylarında daha temkinli davranıp mühtedileri ciddi bir soruşturmaya tabi tutmaya başladı. Siird sancağı 19. yüzyılın ikinci yarısında çeşitli Gayrimüslim unsurların birlikte yaşadığı bir Osmanlı şehriydi. Şehirde Müslümanlarla birlikte yaşayan Gayrimüslimler bireysel (ferdi) ve kitlesel (toplu) olmak üzere iki şekilde ihtida etmişlerdir. Bu çalışma ile 1868-1898 yılları arası Osmanlı Siird’inde gerçekleşen ihtida hareketlerini şer’iyye sicilleri ve Osmanlı arşiv belgeleri ışığında açığa çıkarmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gayrimüslim, Siird, İhtida, Bireysel, Kitlesel

CONVERSION EVENTS IN SIIRD SANJAK IN THE SECOND HALF OF THE 19TH CENTURY (1868-1898)

Öz

In the Ottoman Empire, Muslims and Non-Muslims had very close relations in almost every aspect of daily life. One of the results of these relations was the conversion of Non-Muslims to Islam, known as ‘ihtida’. This conversion event prevailed in almost every period of the Ottoman Empire and various changes took place in this event in the 19th century in line with evolving developments. Undoubtedly, the Edicts of Tanzimat and Reform had an important effect on these changes, and the Ottoman Empire granted important rights to Non-Muslim citizens with these edicts. Afterwards, both European states and churches brought forward the forced conversion of Non-Muslims and used this as a means of oppression. The Ottoman Empire, on the other hand, acted more cautiously regarding the conversion events in order to prevent these allegations and began to subject the converts to a serious investigation. The Siird sanjak was an Ottoman city where various Non-Muslim groups lived together in the second half of the 19th century. Non-Muslims that were living together with Muslims in the city converted to Islam in two ways: individually and collectively. The aim of this study was to shed light on the conversion events that took place in Ottoman city of Siird between 1868-1898 based on sharia records and Ottoman archives documents.

Anahtar Kelimeler

Non-Muslim, Siird, Conversion, Individual, Collective

Kaynakça

• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Şifre Kalemi [DH.ŞFR]. Dosya No. 183, Gömlek No. 135.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Tesrî’i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat [DH.TMIK.M]. Dosya No. 17, Gömlek No. 43.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Tesrî’i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat [DH.TMIK.M]. Dosya No. 30, Gömlek No. 24.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Tesrî’i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat [DH.TMIK.M]. Dosya No. 39, Gömlek No. 47.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezâreti Tahrirât [HR.TH]. Dosya No. 171, Gömlek No. 14.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meşihat Şer’iyye Sicilleri Defterleri [MŞH.ŞSC.d.]. 7585 (Siird Şer’iyye Sicili 417)
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meşihat Şer’iyye Sicilleri Defterleri [MŞH.ŞSC.d.]. 7587 (Siird Şer’iyye Sicili 419)
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meşihat Şer’iyye Sicilleri Defterleri [MŞH.ŞSC.d.]. 7591. (Siird Şer’iyye Sicili 423)
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meşihat Şer’iyye Sicilleri Defterleri [MŞH.ŞSC.d.]. 7592 (Siird Şer’iyye Sicili 424)
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meşihat Şer’iyye Sicilleri Defterleri [MŞH.ŞSC.d.]. 7598 (Siird Şer’iyye Sicili 430)
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı [A.}MKT.MHM]. Dosya No. 417, Gömlek No. 20.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı [A.}MKT.MHM]. Dosya No. 495, Gömlek No. 21.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı [A.}MKT.MHM]. Dosya No. 501, Gömlek No. 30.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Kamil Paşa Evrakı [Y.EE.KP]. Dosya No. 4, Gömlek No. 398.
• H. 1310 (M. 1892) Tarihli Bitlis Vilayet Salnamesi.
• H. 1316 (M. 1898) Tarihli Bitlis Vilayet Salnamesi.
• H. 1291 (M. 1874) Tarihli Diyarbekir Vilayet Salnamesi.
• H. 1292 (M. 1875) Tarihli Diyarbekir Vilayet Salnamesi.
• Açıkel, Ali. “Şer’iyye Sicillerine Göre Tokat’ta İhtida Hareketleri (1772-1897)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 23 (2004), 171-193.
• Akgündüz, Ahmet. Şer’iyye Sicilleri Mahiyeti Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler. 1 Cilt. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1988.
• Armaoğlu, Fahir. 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914). İstanbul: Alkım Yayınevi, 6. Basım, 2010.
• Aslan, Halide. Tanzimat Döneminde Din Değiştirme Hareketleri (1839-1876). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Baer, Marc David. IV. Mehmet Döneminde Osmanlı Avrupası’nda İhtida ve Fetih. çev. Ahmet Fehmi. İstanbul: Hil Yayınları, 2010.
• Bardakoğlu, Ali. “Hidâne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/467-471. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Başkaya, Muzaffer. “Trabzon’da 1895 Ermeni Olayları ve İngiliz Basınına Yansıması”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 39 (Ocak 2017), 176-188.
• Bozan, Oktay. Arşiv Belgeleri Işığında Diyarbakır Vilayetinde 1895 Ermeni Olayları. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Bozkurt, Gülnihal. Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Basım, 1996.
• Çetin, Osman. Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları (1472-1909). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Basım, 1999.
• Çiçek, Rahmi. “Trabzon’da Ermeni Nüfusu ve 1895 Ermeni Olayları”. Tarih İncelemeleri Dergisi 16/1 (Haziran 2001), 121-139.
• Çolak, Kamil. XVI. Yüzyılda İstanbul’da İhtidâ Hareketleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Deringil, Selim. 19. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde İhtida ve İrtidad. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 31. Basım, 2015.
• Ersoy, Osman. “Şer’iyye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru”. Tarih Araştırmaları Dergisi 13/24 (1980), 1-20.
• Gedikli, Fethi. “Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Şer’iyye Sicilleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 187-213.
• Gülcü, Erdinç. “Mamuratülaziz Vilayetinde Ermeni İsyanları (1895)”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 7/2 (2018), 1349-1379.
• Gürün, Kamuran. Ermeni Dosyası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Basım, 1983.
• Halaçoğlu, Yusuf. “Şer’iyye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru (Adana Şer’iyye Sicilleri”. Tarih Dergisi 30 (1976), 99-108.
• İlgürel, Mücteba. “Şer’iyye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru”. Tarih Dergisi 28-29 (1974), 123-166.
• Karadağ, Esra. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında (1800-1850) Anadolu’da İhtidâ Hareketleri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Karpat, H. Kemal. Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Demografik ve Sosyal Özellikleri. çev. Bahar Tırnakçı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• Köse, Ali. “İhtidâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/554-558, İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Krstic, Tijana. Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları (15.-17. Yüzyıllar). çev. Ahmet Tunç Şen. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
• Nazır, Bayram. “Gümüşhane’de 1895 Ermeni Olayları”. Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi 1 (2009), 131-147.
• Olgun, Said. Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Siirt Sancağında Gayrimüslimler. İstanbul: Libra Yayıncılık, 2020.
• Oğuzoğlu, Yusuf. “Şer’iyye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru”. Tarih Araştırmaları Dergisi 14/25 (1981), 343-360.
• Özgen, Nurettin - Karadoğan, Sabri. “Siirt Şehrinin Kuruluşu ve Gelişimi”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 19/2 (2009), 61-81.
• Özger, Yunus. 1895 Bayburt Ermeni Ayaklanmaları. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2007.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Sami, Şemseddin. Kâmûsu’l-Âlam. 4 Cilt. İstanbul: Mihran Matbaası, 1311.
• Selçuk, Havva. “Şer’iyye Sicillerine Göre Kayseri’de İhtida Hareketleri (1645-1665)”. Dini Araştırmalar 5/13 (2002), 165-176.
• Selçuk, Havva. “Tapu Tahrir ve Maliyeden Müdevver Defterlere Göre Rumeli’de İhtidâ Hareketleri (1432-1482)”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/12 (2002), 89-104.
• Şeker, Mehmet. Osmanlı Belgelerinde İhtida Kavramı ve Mühtediler. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Uğur, Yunus. “Şer’iyye Sicilleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/8-11, İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uğur, Yunus. “Mahkeme Kayıtları (Şer’iyye Sicilleri): Literatür Değerlendirmesi ve Bibliyografya”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 1 (2003), 305-344.
• Verheij, Jelle. ““The Year of the Firman”: 1895 Massacres in Hizan and Şirvan (Bitlis vilayet)”. Études Arméniennes Contemporaines (2017), 125-159.
• Yiğit, Ahmet. “İzmir Şer’iyye Sicillerine Yansıyan Bazı İhtida Vakaları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 3/11 (2010), 633-648.