HACÎ QADIRÊ KOYÎ: DAMEZIRÎNERÊ KANONA NETEWEYÎ YA KURDÎ

Yıl 2022, Cilt: 14 Sayı: 1, 111 - 126, 30.04.2022

Zülküf Ergün

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1052484

Öz

KURTE
Kanona neteweyî yek ji xalên pevgirêdana edebîyat û sîyasetê ye ku di serdema modern da ji bo nûnertîya nasnameya çandî ya neteweyekê hatîye dahênan. Di edebîyata kurdî da cara pêşî Hacî Qadirê Koyî bingeha kanona neteweyî datîne û Xanî wek bavê kanona neteweyî ya kurdî, xwe jî wek kesê duyem ê vê kanonê destnîşan dike. Ev gotar li ser vê mijarê hûr dibe û cih dide awayên kanonkirina Hacî Qadirê Koyî wek kesê duyem ê kanona neteweyî ya kurdî. Ji ber vê ji weşanên pêşî yên kurdî behsa wan kesan dike ku dikevin bin karîgerîya ramanên Hacî Qadir û wî wek kesê kanonîk dişayesînin. Piştî vê cih dide wan boçûnên ronakbîrên çeprew û neteweyî ku her yek ji alîyê xwe hewl didin li gor îdeolojîya xwe hizrên Hacî şirove bikin. Di xala sêyem da gotar bal dikêşe ser hin helbestvanên sedsala bîstî ku Hacî wek kesayetekî kanonîk şirove dikin û wî wek rêberê helbesta neteweyî nîşan didin. Ji ber van alîyên wî jî herî dawî ev gotar li ser wê mijarê radiweste ku Hacî di serdema modern da dibe pêşengê heqîqî yê netewetîya kurdî û ev ji alîyê gelek ronakbîrên kurd û bîyanî ve tê teyîdkirin.
Bêjeyên Sereke: Hacî Qadir, kanon, kanona neteweyî, helbest.
KÜRT ULUSAL KANONUNUN KURUCUSU OLARAK HACİ QADIR-İ KOYİ
ÖZ
Ulusal kanon modern dönemde edebiyat ve siyaseti birbirine bağlayan ve bir ulusun kültürel kimliğini temsil için icat edilmiş bir kavramdır. Kürt edebiyatında ilk kez Haci Qadiri Koyi ulusal kanonun temelini atarak Xani’yi Kürt ulusal kanonunun babası, kendini de bu kanonun ikinci kişisi olarak belirler. Bu makale Haci Qadiri Koyi’nin nasıl Kürt ulusal kanonunun ikinci kişisi olarak belirlendiğine odaklanmaktadır. Bundan dolayı ilkin modern dönemdeki ilk Kürtçe yayınlarda Haci Qadir’in etkilediği ve onu kanonik bir şahsiyet olarak betimleyen kişilerin fikirleri ele alınmaktadır. Bununla birlikte sosyalist ve ulusçu bakış açılarına sahip olan aydınların nasıl Haci’yi kendi ideolojilerine göre yorumladıklarına değinilmektedir. Bundan sonra ise yirminci yüzyılda eser veren bazı şairlerin Haci’yi nasıl kanonik bir şahsiyet olarak yorumladıklarını ve onu ulusal şiirin öncüsü olarak belirlediklerine dikkat çekilmektedir. Bu özelliklerinden dolayı bu makalenin nihayetinde Kürt ve yabancı aydınların fikirlerinde istifade edilerek Haci’nin modern dönemde Kürt ulusçuluğunun gerçek bir öncüsü olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.
Anahtar Sözcükler: Haci Qadir, kanon, ulusal kanon, şiir.
HACÎ QADIRÊ KOYÎ: THE FOUNDER OF THE KURDISH NATIONAL CANON
KURTE
The national canon is one of the points of connection of literature and politics that has been invented in the modern era to represent the cultural identity of a nation. For the first time in Kurdish literature, Haji Qadir Koyi laid the foundation of the national canon and he introduced Xani as the father of the Kurdish national canon and himself as the second person of this canon. This article focuses on this topic and describes canonizing of Haji Qadir Koyi as the second person of the Kurdish national canon. That is why the first Kurdish publications mention those who fall under the influence of Haji Qadir's ideas and describe him as a canonical person. It then mentions the views of leftist and nationalist intellectuals who each try to interpret Haji's thoughts according to their own ideology. In the third point the article draws attention to some twentieth century poets who describe Haji as a canonical figure and portray him as the leader of national poetry. Because of these aspects, this article also focuses on the fact that Haji is the true leader of the Kurdish nationality in modern times and this is confirmed by many Kurdish and foreign intellectuals.
Keywords: Hacî Qadir, canon, national canon, poetry

Anahtar Kelimeler

Hacî Qadir, kanon, kanona neteweyî, helbest.

Kaynakça

• Alan, R. (2013). Bendname. İstanbul: Peywend.
• Bedirxan, M. S. (2013). Berî Şîrê Qelem. Rojî Kurd. Koma Xebatên Kurdolojîyê (Amadekar) (189-194). İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Bedir-Xan, C. A. (1943). Merhele. Roja Nû. j. 1, r. 1-2.
• Bruinessen, M. (2008). Mem û Zîna Ehmedê Xanî û Rola Wê ya di Pêkhatina Hişyarbûna Neteweyî ya Kurd de. Sempozyuma Ehmedê Xanî ya Navneteweyî (149-159). Dîyarbekir: Gün Matbaacılık.
• Elî, C. (2013). Nasyonalîzm û Nasyonalîzmî Kurdî (Çapî Duwem). Hewlêr: Endêşe bo Çap û Billawkirdnewe.
• Ergün, Z. (2014). Di Helbesta Kurdî da Destpêka Rêbaza Romantîzmê û Taybetmendîyên Romantîzma Hacî û Cegerxwîn. Nûbihar Akademî. j.1, r. 11-31.
• Ergün, Z. (2018). Dahênana Mem û Zîna Xanî Wek Berhema Sereke ya Kanona Neteweyî ya Kurdî. Nûbihar Akademî. j. 9, r. 31-57.
• Esîrî (2006). Dîwanî Esîrî (Çapî Yekem). Hewlêr: Dezgay Çap û Billawkirdnewey Aras.
• Findî, R. (1996). Xanî û Hacî. Dihok: Çapxana Kulîja Şerî‘ê.
• Goran, E. (1389). Dîwanî Goran (Çapî Çwarem). Tihran: Billawkirawey Panîz.
• Hassanpour, A. (2005). Kürdistan’da Millîyetçilik ve Dil 1918-1985 (Çapa Yekem) İ. Bingöl & C. Gündoğan (Wer.). İstanbul: Avesta Yayınları.
• Hejar (1391). Bo Kurdistan (Çapa Heştem). Sine: Pexşangay Hejar.
• Hellmet, L. (2014). Dîwanî Letîf Hellmet. Silêmanî: Nawendî Xezelnûs Bo Çap û Billawkirdnewe.
• Hêmin (2708). Dîwanî Hêmin Sercem Şî‘rekanî Mamosta Hêmin. Silêmanî: Pexşangay Azadî.
• Hîlmî, R. (2010). Şî‘r û Edebîyatî Kurdî (Çapî Duwem). Hewlêr: Dezgay Çap û Billawkirdnewey Aras.
• Korrî Zanyarî Kurd (1973). Le Beheştî Yadî Hacî Qadirî Koyîyewe Çend Hewallêkî Nwê. Govarî Korrî Zanyarî Kurd, Bergî 1 Beşî 1, r. 316-321.
• Korrî Zanyarî Kurd (1973). Çend Hewallêk. Govarî Korrî Zanyarî Kurd, Bergî 1 Beşî 1, r. 526-537.
• Korrî Zanyarî Kurd (1974). Korr û Hacî Qadirî Koyî. Govarî Korrî Zanyarî Kurd, Bergî 2 Beşî 1, r. 859-871.
• Koyî, H. Q. (2707). Dîwan. S. H. Mîran & K. M. Şarezan (Lêkolînewe û Lêkdanewey). Sine: Şarekitêbî Mîdya.
• Koyî, H. Q. (1932). Ey Kurdîne Wuşyar Bibin. Hawar. j. 4, r. 5.
• Kurdistan. (1991). Kurdistan. M. E. Bozarslan (Wer. ji Tîpên Erebî bo Tîpên Latînî). Uppsala: Weşanxana Deng. M…X. (1331). Ji Mezinên Kurdan ra ye. Hetawî Kurd. j. 1, r. 19-22.
• M…X. (1331) Şa‘irî Baban û Soran, Hacî Ebdulqadir Qedese Sirel‘alî. Hetawî Kurd. j. 1, r. 24-26.
• M..X. (1331). Derdê Kurdan Nizanim ji Çi ye. Hetawî Kurd. j. 2, r. 25-30.
• M.X. (1331). Ji Qesîdê Hacî Rehmetî Têne Zanîn Ku. Hetawî Kurd. j. 3, r.21- 22.
• M.X. (2013). Serê Vê Jimara Sisîyan da “Bextbireşî û Mahrûmîyan Kurdan”. Rojî Kurd, Koma Xebatên Kurdolojîyê (Amadekar) (225-226). İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Malmîsanij. (2002). İlk Legal Kürt Öğrenci Derneği Kürt Talabe-Hêvî Cemîyeti (1912-1922). İstanbul: Avesta.
• Mela Kerîm, M. (2008). Du Babet Le Barey Bîr û Şî‘rî Hacî Qadirî Koyîyewe. Hewlêr: Billawkirawey Aras.
• Mihemed, M. (2010). Hacî Qadirê Koyî (Beşî Yekem). Hewlêr: Dezgay Çap û Billawkirdnewey Aras.
• Modanî, X. (2013). Pîroznawe. Rojî Kurd. Koma Xebatên Kurdolojîyê (Amadekar) (156-159). İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Modanî, X. (2013). Ziman û Nezanîya Kurdan. Rojî Kurd. Koma Xebatên Kurdolojîyê (Amadekar) (160-162). İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê.
• Peşêw, E. (2014). Hespim Hewre û Rikêfim Çîya (Çapî Çwarem). Kurdistan: Çapxaney Rojhelat.
• Peşêw, E. (2001). Çend Serincêkî Serpêy Derbarey Mêdya û Ziman, Media. j. 91, r. 3-4,11 .
• Peşêw, A. (2006). Yekgirtû. J. 574, r. 5.
• Seccadî, E. (1389). Mêjûy Edebî Kurdî. Senendec: Billawkirdnewey Kurdistan.
• Süleymanîyeli Tevfik. (1985). Jîn. M. E. Bozarslan (Amadekar) (365-368). Uppsala: Weşanxaneya Deng.
• Sorî, H. (1932). Hacî Qadir Koyî. Hawar. j. 4, r. 7.
• Şerîf, E. T. (1977). Hacî Qadir Şa‘îrî Şoreşgêr û Pêşkewtinxwaz û Dîmukratî Netewey Kurd. Bexda: Billawkirawey Rojî Kurdistan.
• Têgeyîştinî Rastî. (1918). Edebîyatî Kurdî. Têgeyîştinî Rastî. j. 24, r. 3-4.
• Têgeyîştinî Rastî. (1918). Edebîyatî Kurdî. Têgeyîştinî Rastî. j. 25, r. 2-3.
• Têgeyîştinî Rastî. (1918). Edebîyatî Kurdî. Têgeyîştinî Rastî. j. 33, r. 3-4.
• Xeznedar, M. (1977). Lêkolînewey Zanistî le Edeb da Arezû û Xeyal Nîye!. Hacî Qadir Şa‘îrî Şoreşgêr û Pêşkewtinxwaz û Dîmukratî Netewey Kurd (7-31). Bexda: Billawkirawey Rojî Kurdistan.
• Vali, A. (2005). Kürtlerin Soykütükleri: Kürt Tarih Yazımında Ulus ve Ulusal Kimliğin İnşası. A. Vali (Amadekar) F. Adsay & Ü. Aydoğmuş & S. Kılıç (Wer.). Kürt Millîyetçiliğinin Kökenleri (83-134). İstanbul: Avesta.