Sosyo-Kültürel Değişimin Din Yorumuna Etkisi: Kabir Ziyaretleri Bağlamında Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Cilt: 14 Sayı: 2, 765 - 788, 31.08.2022

Muhyettin İğde

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1128675

Öz

Din, insan hayatına yön veren ve ona anlam katan önemli bir olgudur. Bu açıdan bakıldığında sosyolojik bir olgu olarak din, toplum yapısını şekillendirmekte, kurumsallaşmayı sağlamaktadır. Din söz konusu olduğunda daha çok onun birey ve toplum üzerindeki etkisi üzerinde durulmakta ancak toplumun din üzerindeki etkisi çoğunlukla göz ardı edilmektedir. Dinin birincil muhatabı olan birey ve toplumların kendine has özellikleri, anlama biçimleri bulunmakta, bu özellikler tarihsel süreç içerisinde değişip dönüşebilmektedir. Bu noktada toplumların yapısal özelliklerinin ve değişim yasasının din yorumunu etkileyip etkilemediği önemli bir soru olarak karşımızda durmaktadır. Din anlayışı dediğimiz olgu dini metinlerin bizatihi kendisi midir? Dinlerin ilelebed ortaya çıktığı haliyle kalması mümkün müdür? Tarihsel süreç içerisinde değişen şartlara bağlı olarak din yorumları da değişebilmekte midir? Fıkhi veya itikadi hükümlerin tarihsel boyutları mevcut mudur? Bu çalışmada toplumsal değişimin din yorumu üzerindeki etkisi kabir ziyaretleri bağlamında ele alınmaya çalışılmaktadır. Günümüzde özellikle Hanbeli-Selefi çevrelerde üzerinde çokça konuşulan ve önemli bir tartışma konusu haline gelen kabir ziyaretleri ve bu sırada gerçekleştirilen eylemlere yönelik hükümlerin tarihsel ve sosyolojik arka planı incelenmektedir. Bu bağlamda dinin toplum üzerindeki etkisinden çok toplumsal yapının din veya dini yoruma etkisi irdelenmeye çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din, Toplumsal değişim, Kabir, Ziyaret, Bidat, İslam Mezhepleri

The Influence of Socio-Cultural Change on the Religion Interpretation: An Evalution within the Context of Grave Visiting

Öz

Religion is an important phenomenon that directs human life and adds meaning to it. From this point of view, religion, as a sociological phenomenon, shapes the social structure and provides institutionalization. When it comes to religion, its effect on the individual and society is emphasized, but the effect of society on religion is mostly ignored. Individuals and societies, which are the primary addressees of religion, have their own characteristics and ways of understanding, and these characteristics can change and transform in the historical process. At this point, it is an important question whether the structural characteristics of societies and the law of change affect the interpretation of religion. Does the phenomenon we call the understanding of religion consist of the religious texts themselves? Is it possible for religions to remain as they emerged forever? Can religious interpretations also change depending on the changing conditions in the historical process? Are there historical dimensions of fiqh or theological provisions? In this study, the effect of social change on religious interpretation is tried to be discussed in the context of grave visits. The historical and sociological background of the visits to the graves, which have become an important topic of discussion, especially in Hanbali-Salafi circles, and the provisions regarding the actions taken during this period are examined. In this context, the effect of social structure on religion or religious interpretation is tried to be examined rather than the effect of religion on society.

Anahtar Kelimeler

Religion, Social change, Grave, Visit, Bid'ah, Islamic Sect

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh. el-İlel ve Ma’rifetu’r-Ricâl. thk. Vasiyullâh b. Muhammed Abbâs. 3 Cilt. Riyad: Dâru’l-Hânî, 1422.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed Şeybani. el-Müsned. 6 Cilt. Kahire: Müessesetu Kurtuba, ts.
• Ak, Muammer. Ziyaret Fenomeni Çerçevesinde Türk Popüler Dindarlığı: Aziz Mahmut Hüdayi Türbesi Örneği. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2012.
• Al-Matroudi, Abdul Hakim I. The Hanbali School of Law and Ibn Taymiyyah: Conflict or Conciliation. London: Routledge, 2006.
• Aslan, Recep. Sünnet ve Sünnetin Günümüze Taşınması. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Atasağun, Galip. “Ziyaret Fenomeni”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/21 (2006), 33-60.
• Atay, Tayfun. Din Hayattan Çıkar: Antropolojik Denemeler. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Bardakçı, Mehmet Necmeddin. “Tasavvufî Bir Terim Olarak Tevessül ve Vesîle”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi I/2 (1999), 33-48.
• Beranek, Ondrej - Tupek, Pavel. The Temptation of Graves in Salafi Islam: Iconoclasm, Destruction and Idolatry. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2018.
• Berbehârî, Ebû Muhammed Hasan b. Ali b. Halef. Şerhu’s-Sünne. thk. Halid b. Kasım er-Redâdî. Riyad: Dârü’s-Selef&Dârü’s-Sumay’î, 1421.
• Bergson, Henri. Ahlakın ve Dinin İki Kaynağı. çev. Mukadder Yakupoğlu. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Bori, Caterina. “Ibn Taymiyya Wa-Jamâ’atuhu: Authority, Conflict and Consensus”. Ibn Taymiyya and His Times. ed. Yossef Rapoport - Muhammad Shahab. 23-52. Karachi: Oxford University Press, 2010.
• Bozan, Metin. “Kutsal Mekanların Tahri̇bi̇ni̇n Toplumsal Hafıza Üzeri̇ne Etki̇si̇”. Şarkiyat 10/4 (30 Aralık 2018), 1228-1237. https://doi.org/10.26791/sarkiat.464830
• Bozkurt, Nebi. “Kubbetü’s-Sahre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/304-308. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. El-Câmiʿu’ṣ-Ṣaḥîḥ 2. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1. Basım, 1422/2001.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Dini Gruplaşmanın Doğası: Kişilikler, Zihniyetler, Cemaatler, Mezhepler”. İlahiyat Akademi Dergisi 5/4 (2017), 37-58.
• Büyükkara, Mehmet Ali. İhvan’dan Cüheyman’a: Suudi Arabistan ve Vehhabilik. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2013.
• Chartier, Roger. Yeniden Geçmiş: Tarih, Yazılı Kültür,Toplum. çev. Lale Arslan. Ankara: Dost Kitabevi, 1998.
• Cilacı, Osman. “Havâri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/513-516. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Dîb, Abdülazîm Mahmûd ed-. “Buhûtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/385-386. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş’as. Sunenu Ebî Dâvûd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Eliade, Mircea. Dinin Anlamı ve Sosyal Fonksiyonu. çev. Mehmet Aydın. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Eliade, Mircea. Myths, Dreams, and Mysteries: The Encounter Between Contemporary Faiths and Archaic Realities. çev. Philip Mairet. New York: Harper, 1961.
• Erkan, Erol. “Suriyeli Göçmenler ve Dini Hayat: Uyum, Karşılaşma, Benzeşme Gaziantep Örneği”. İlahiyat Akademi III/4 (2016), 1-35.
• Freyer, Hans. Din Sosyolojisi. çev. Turgut Kalpsüz. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2013.
• Goldziher, Ignaz. “On the Veneration of the Dead in Paganism and Islam”. çev. C. R. Barber - S. M. Stern. Muslim Studies (Muhammedanische Studien). ed. S. M. Stern. I/209-238. ; London: Aldine Publishing Company, 1971.
• Grehan, James. Twilight of the Saints: Everyday Religion in Ottoman Syria and Palestine. Oxford: Oxford University Press, 2014.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2002.
• Hallâl, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Harun b. Yezîd el- el-. el-Kirâe inde’l-Kubûr. thk. Yahyâ Murâd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424.
• İbn Abdilvehhâb, Muhammed. Muellefâtu Şeyhu’l-İmâm Muhammed b. Abdilvehhâb. thk. Abdulaziz b. Zeyd er-Rûmî vd. 13 Cilt. Cami’atu’l-İmâm Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1976.
• İbn Akîl, Ebu’l-Vefâ’. Saydu’l-Havâtir. thk. Ebû Abdillâh Faysal b. Abduh el-Hâşirî. İskenderiye: Dâru’l-Îmân, 2007.
• İbn Ebî Ya’lâ, Ebu’l-Hüseyin Muhammed el-Ferrâ. Tabakâtü’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmid el-Fıkî. 2 Cilt. Kahire: Matbaatu’s-Sünneti’l-Muhammediyye, ts.
• İbn Ğannâm, Huseyin b. Ebî Bekr. Târîhu İbn Ğannâm: Ravdatu’l-Efkâr ve’l-Efhâmu’l-Murtâd Halu’l-İmâm ve Ta’dâdu Ğazavâtu zevi’l-İslâm. 2 Cilt. Riyad: Dâru’s-Selûsiyye li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1431/2010.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtu’l-A’yân ve Ebnâu Ebnâi’z-Zamân. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1398.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebu Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr. İğâsetu’l-Lehfân min Mesâyidi’ş-Şeytân. thk. Muhammed Hâmid el-Fıkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2. Basım, 1395/1975.
• İbn Kesîr, İmâduddîn Ebu’l-Fidâ’ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî - Abdulfettah Muhammed el-Hulv. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemu’l-Kutub, 1417.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Ya’kûb. Tecâribü’l-Ümem. thk. Ebu’l-Kâsım İmâmî. 7 Cilt. Tahran: Dâru Sürûş, 2000.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takiyyüddîn Ahmed b. Abdulhalîm. el-Fetâva’l-Kubrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ - Mustafa Abdulkadir Atâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1408.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takiyyüddîn Ahmed b. Abdulhalîm. İktidâu’s-Sirâti’l-Mustakîm li-Muhâlefeti Ashâbi’l-Cehîm. thk. Nâsır Abdulkerim el-’Akl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Alemi’l-Kutub, 1419.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takiyyüddîn Ahmed b. Abdulhalîm. Mecmû’atu’l-Fetâvâ. ed. Enver el-Bâz - Âmir el-Cezzâr. 35 Cilt. Dâru’l-Vefâ, 1426.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takiyyüddîn Ahmed b. Abdulhalîm. Ziyâretu’l-Kubûr ve’l-İstincâd bi’l-Makbûr. 1 Cilt. Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Turâs, 1412.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ - Mustafa Abdulkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1412.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Menâkibu’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Dâru Hicr, 1409.
• İğde, Muhyettin. Siyasi-İtkadi Bir Mezhep Olarak Hanbeliliğin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• İşcan, Mehmet Zeki. Selefilik: İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ziyaret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/496-498. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Keskin, Y. Mustafa. “Di̇n ve Toplum İli̇şki̇leri̇ Üzeri̇ne Bi̇r Genelleme”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 4/3 (2004), 7-21.
• Köse, Ali̇. “XXI. Yüzyıl Türkiye’sinde Gelenekle Modernite Arasında Din Algıları ve Dindarlık Formları: Sosyolojik Bir Bakış”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/49 (2015), 5. https://doi.org/10.15370/muifd.28848
• Laoust, Henri. İbn Teymiyye’nin Sosyal ve Siyasal Görüşleri Üzerine Bir Deneme. çev. Yunus Emiroğlu. İstanbul: Memfis Yayınları, 2021.
• Leisten, Thomas. “Between Orthodoxy and Exegesis: Some Aspects of Attitudes in the Shariʿa toward Funerary Architecture”. Muqarnas 7 (1990), 12-22.
• Memon, Muhammad Umar. Ibn Taimīya’s Struggle Against Popular Religion: With an Annotated Translation of His Kitāb Iqtiḍāʼ Aṣ-Ṣirāṭ Al-Mustaquīm Mukhālafat Aṣḥāb Al-Jaḥīm. Paris: Mouton-The Hague, 1976.
• Meri, Josef W. The Cult of Saints among Muslims and Jews in Medieval Syria. Oxford: Oxford University Press, 2002. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199250783.001.0001
• Meri, Yousef. “The Cult of Saints and Pilgrimage”. The Oxford Handbook of the Abrahamic Religions. ed. Adam J Silverstein vd. 499-517. United Kingdom: Oxford University Press, 2015.
• Mouline, Nabil. The Clerics of Islam Religious Authority and Political Power in Saudi Arabia. New Haven: Yale University Press, 2014.
• Muhammed b. Abdulvahhab. Kitâbu’t-Tevhîd. İstanbul: Guraba Yayınları, 2006.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1374-75/1955-56.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref b. Nuri. El-Mecmu’ Şerhi’l-Muhezzeb. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Nováček, Karel vd. Mosul after Islamic State: The Quest for Lost Architectural Heritage. Springer Nature, 2021.
• Okumuş, Ejder. “İslam, Müslümanlar veToplumsal Değişim”. Tevilat 1/1 (Haziran 2020), 61-95. https://doi.org/10.5281/zenodo.4414809
• Onat, Hasan. Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği. Kizilay, Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Onat, Hasan. “İslam Bilimleri ve Yöntem Açısından Tarihin Anlam ve Önemi”. Kur’an ve İslami İlimlerin Anlaşılmasında Tarihin Önemi. ed. M. Mahfuz Söylemez. 13-68. Ankara: Ankara Okulu, 2013.
• Onat, Hasan - Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhepleri Tarihi’ne Giriş”. İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı. ed. Hasan Onat - Sönmez Kutlu. 19-60. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Öğüt, Salim. “Haccâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/429. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Sever, Mehmet. Bahrî Memlükler Döneminde Mezhep Hareketleri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Şahin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiilik. İstanbul: Ötüken, 2010.
• Şahin, Hanifi. “İlk Dönem Kader Tartışmalarında Siyasetin Rolü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi - Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi 36 (2011), 47-70.
• Talmon-Heller, Daniella. “Historiography in the Service of the Muftî: Ibn Taymiyya on the Origins and Fallacies of Ziyârât”. Islamic Law and Society 26/3 (2018), 227-251. https://doi.org/10.1163/15685195-02612A04
• Taylor, Christopher S. In the Vicinity of the Righteous: Ziyâra and the Veneration of Muslim Saints in Late Medieval Egypt. BRILL, 1999.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa b. Sevre b. Musa b. Dahhâk. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir vd. 5 Cilt. Mısır: Şirketu Mektebe-Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1975.
• Tümer, Günay - Küçük, Abdurrahman. Dinler Tarihi. Ocak Yayınları, 2. Basım, 1993.
• Ünlüsoy, Kamile. “İhvân-ı Müslimîn’in Kabir Ziyaretleriyle İlgili Görüşleri ve Muhaliflerinin Eleştirileri Üzerine Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (2020), 79-95.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Eslemi. el-Meğâzî. thk. Marsden Jones. 3 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 3. Basım, 1409/1989.
• Wach, Joachim. Din Sosyolojisine Giriş. çev. Battal İnaldı. Ankara: Ankara Universitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
• Yalçın, Ahmet. Selefî Düşüncenin Tarihsel Gelişiminde İbn Teymiyye. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2020.
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Küllî Kâideleri. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2015.
• Zargar, Cameron. The Hanbali and Wahhabi Schools of Thought As Observed Through the Case of Ziyārah. Graduate Program in Near Eastern Languages and Cultures: The Ohio State University, 2014.
• Zubaida, Sami. İslâm Dünyasında Hukuk ve İktidar. çev. Burcu Koçoğlu Birinci - Hasan Hacak. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008.
• Kur’ân Yolu. Erişim 20 Ağustos 2021. https://kuran.diyanet.gov.tr