النهج الكلامي للقاضي عبد الجبار حول وضع اللغة

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 1, 6 - 24, 03.07.2023

Yasin Akan , Hasan Hacak

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1246380

Öz

إنّ الاستدلال بالنصوص الشرعية أصبحت منهجا في العلوم الإسلامية منذ الفترات الأولى من تاريخ الفكر الإسلامي، ومسألة وضع اللغة أيضا نوقشت بهذه الطريقة، وعندما لم يكن هناك أي دليل نقلي يتعلق بهذه المسألة مباشرة، حاول البعض أن يستدل بأدلة غير مباشرة في الموضوع، فذكر العالم المعتزلي القاضي عبد الجبار أولا أنه لا يوجد أيّ دليل نقلي يمكن أن يبنَى عليه وضع اللغة، وحاول أن يبنيَه على نهج كلامي هو يتبناه، فتناول القاضي عبد الجبار المسألة في إطار بعض المصطلحات التي لها مكانة مهمة في فكر المعتزلة، وهي التكليف، والتوحيد، والعدل، والحُسن والقبح، فبناء عليه أشرنا إلى أن القاضي عبد الجبار ذكر أساس التوحيد، حيث صرّح بأن ابتداء وضع اللغة لابد أن يكون بالإشارة التي يقتضي العلمَ الضروريَّ وأن الإشارة لا يجوز على الله، وكذلك ذكرنا استدلال القاضي عبد الجبار بالمصطلحات المذكورة التي كانت لها أهمية عند المعتزلة على أن ابتداء وضع اللغة لابد أن يكون بالمواضعة ولا يجوز أن يكون بالتوقيف، وأخيرا تم فحص مسألة النقل في اللغة ووضع الأسماء الشرعية التي نوقشت حول وضع اللغة، ففي هذه الدراسة التحليلية تم إثبات أن القاضي عبد الجبار بنَى رأيه في مسألة ابتداء وضع اللغة على المفاهيم المذكورة بمنظور كلامي بحت، وأنه شرح الحقائق الشرعية، التي كانت لها مكانة مهمة في المناقشات الكلامية في الفترات الأولى حول النقل في اللغة.

Anahtar Kelimeler

وضع اللغة, القاضي عبد الجبار, التوحيد, العدل, التكليف

KÂDÎ ABDÜLCEBBÂR’IN DİLİN VAZ‘INA DAİR KELÂMÎ YAKLAŞIMI

Öz

Dinî disiplinlerde ele alınan her meselenin konuyla ilgili vârid olan naslar çerçevesinde temellendirilmesi ilk dönemlerden itibaren önemli bir metot halini almıştır. Dilin vazՙı meselesi de bu metot ile ele alınmıştır. Dilin vazՙını doğrudan konu edinen herhangi bir nas olmayınca bazı kesimler konuyu dolaylı olarak delil olabilecek naslar üzerinden temellendirmeye çalışmışlardır. Mu‘tezilî düşünür Kâdî Abdülcebbâr, ilk olarak dilin vazՙına doğrudan kaynaklık edebilecek naklî bir delilin olmadığını ifade etmiş ve meseleyi salt kelâmî bir zeminde temellendirmeye çalışmıştır. Kâdî Abdülcebbâr, Mu‘tezile’nin kelâm düşüncesi içerisinde önemli bir yeri olan teklîf, tevhîd, adalet ve hüsün kavramları çerçevesinde meseleye yaklaşmıştır. Öncelikle Kâdî Abdülcebbâr’ın varlık âlemindeki ilk dilin zorunlu bilgi ifade eden işaret ile ortaya çıkmış olması gerektiğini ve işaretin de Allah hakkında düşünülemeyeceğini savunarak Mu‘tezile’nin tevhîd ilkesine vurgu yaptığı ortaya konulmuştur. Sonra ise gelenek içerisinde yoğun olarak atıf yapılan teklîf, adalet ve hüsün-kubuh kavramları üzerinden meseleyi temellendirmesi incelenmiştir. Daha sonra ise dilin vazՙı ile bağlantılı olarak ve kelâmî düşünce üzerinden ele alınan dilde nakil ve şer‘î hakikatler ile ilgili görüşü takip edilmiştir. Bu çalışmada, analitik bir metot kullanılarak Kâdî Abdülcebbâr’ın dilin vazՙı meselesini sözü edilen kavramlar üzerinden kelâmî perspektifle temellendirdiği ve ilk dönem dini tartışmalar içerisinde önemli bir yeri olan şer‘î hakikatleri dilde nakil düşüncesi üzerinden izah ettiği ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Dilin vazՙı, Kâdî Abdülcebbâr, Tevhîd, Adalet, Teklîf

AL-QADI ABD AL-JABBAR’S THEOLOGICAL APPROACH TO THE SCIENCE OF SEMANTICS

Öz

Since the first period, it has been a crucial methos to support every topic covered by religious sciences within the context of the divine text (nass) proofs. Science of semantics (Vaz') has also been approached by this method. Some groups have attempted to build the science of semantics on texts (nass) that can serve as indirect proof as there isn't a text (nass) that deals directly with semantics. Since no proof could be directly attributed to the science of semantics, the Mu'tazilite theologian Al-Qadı Abd Al-Jabbar attempted to base the matter entirely on a theological (kalam) basis. Al-Qadı Abd Al-Jabbar handled the problem within the framework of the notions of liability (taklif), divine unity (tawhid), divine justice, and good-evil (husn-kubuh), which are significant in Mu'tazila's conception of kalam. Al-Qadı Abd Al-Jabbar first highlighted the notion of tawhid of Mu'tazila by saying that the first, language in the realm of existence should emerge with the sign conveying the required knowledge and that the sign cannot be conceived about Allah. Then it has been examined that the issue's foundation is widely referenced in the traditional notions of liability, justice, and husn-kubuh (good-evil) which has huge importance in Mutazili theology. Then, his perspective on language transmission and shar'î truths, which is presented concerning the science of semantics and theology, has been adopted. Using analytic techniques, this study demonstrates that Qadi Abdulcebbar approached the issue of the science of semantics from a theological viewpoint and explained the shar'i truths, which played a major role in early religious disputes, through the concept of transmission in language.

Anahtar Kelimeler

Science of Semantics, Al-Qadı Abd Al-Jabbar, Divine Unity, Divine justice, Liability

Kaynakça

• Abdülkadir, Muhammed el-Arûsî. el-Mesâilü’l-Müştereke beyne Usûli’l-Fıkhi ve Usûli’d-Dîn, ts.
• Altınörs, Atakan. 50 soruda Dil Felsefesi. İstanbul: 7 Renk yayın, 4. Basım, 2019.
• Altunya, Hülya. Kâdî Abdülcebbar’da Söz (Kelâm)-Anlam İlişkisi -Kasdu’l-Mütekellim Problemi Bağlamında-. Süleyman Demirel Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2009.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1. Basım, 2008.
• Arvas, Hamdullah, “Kelâm’da ‘Ta‘lîm-i Esmâ’: Dil Teorileri Bağlamında İlâhî Mânaların İsimlendirilmesi Meselesi”, Kader 18/2 (31 Aralık 2020), 500-538.
• Attâr, Hasen b. Muhammed b. Mahmûd eş-Şâfiî el-. Hâşiye ʿalâ Şerhi’l-Celâl el-Mahallî ʿalâ Cemʿi’l-Cevâmiʿ. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-. et-Takrîb ve’l-İrşâd fî İlmi Usûli’l-Fıkh. thk. Muhammed es-Seyyid Osman. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2012.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib el-. Kitâbu’l-Mu’temed fi Usûli’l-Fıkh. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2005.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed el-. Minhâcü’l-Vüsûl ilâ ʿilmi’l-Usûl. thk. Şaban Muhammed İsmâîl. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2008.
• Biyehî, Muhammed Davud el-. Risâle fi İlmi’l-Vaz’. Kuveyt: Merkez er-Râshûn, 1. Basım, 1950.
• Boyalık, Mehmet Taha, “Kâdî Abdülcebbâr’ın ‘sözün hakikati teorisi’ ve abdülkâhir el-cürcânî’nin ‘sözdizimi teorisi’ bağlamında bir eleştirisi”, (2012).
• Câbiri, Muhammed Âbid el-. Arap Aklının Yapısı: Arap-İslam Kültüründeki Bilgi Sistemlerinin Eleştirel Bir Analizi. çev. Burhan Köroğlu vd., ts.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali Zeynu’ş-Şerîf el-. Kitâbu’t-Ta‘rîfât. 1 Cilt. Daru’r-Reyyan, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. Kitâbu’t-Telhîs fî Usûli’l-Fıkh. thk. Abdullah Cevlem en-Nibâlî - Şibbîr Ahmed el-Ömerî. Beyrut: Daru’l-Beşaʾiri’l-İslamiyye, 1. Basım, 1996.
• Çapak, İbrahim. “Sokrates ve Gazali’ye Göre Dil’in Menşei”. Dini Araştırmalar 6/18 (01 Haziran 2004). https://dergipark.org.tr/tr/pub/da/issue/4455/61372
• Çelik, İmam Rabbani. “Şâriin Lafzın Mânası Üzerinde Tasarrufu: Mütekellim ve Hanefî Usul Geleneklerinde Şer‘î Hakikatler Meselesi”. İslam Araştırmaları Dergisi 38 (01 Aralık 2017), 7-43. https://doi.org/10.26570/isad.346781
• Çöklü, Ramazan. Fıkıh Usûlü Kelam İlişkisi: Hicrî 4. Asır Usûlcülerinin Âm Lafızlarla İlgili Yaklaşımlarının Tahlili (Cessâs, Bâkıllânî ve Kâdî Abdülcebbâr Mukayesesi). Ankara: Fecr, 1. Basım, 2022.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullāh (Ubeydullāh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-Edille fi’l-Usûl. thk. Halil Muhyiddin el-Hüseyn. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2001.
• Demir, Ramazan. Arap Dilbilimcilerine Göre Dillerin Kaynağı Meselesi. Marara Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2008.
• Erzi̇, Mesut, Kâdî Abdülcebbâr’da Akıl ve Dil (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2022).
• Erzi̇, Mesut, “Kādî Abdülcebbâr’ın Düşüncesinde Dilin Yeri”, Kader 20/1 (30 Haziran 2022), 369-397.
• Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed er-Rûmî el-. Fusûlü’l-Bedâiʿ fî Usûli’ş-Şerâi’. thk. Muḥammed Hasan Muhammed Hasan İsmâʿîl. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2006.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî el-. el-Menhûl min Ta’lîkâti’l-Usûl. thk. Nâcî Süveyd. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2013.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî el-. el-Müstasfâ min ʿilmi’l-Usûl. Bayrut: Müessesetü’r-Risale, 1. Basım, 2012.
• Hindî, Ebû Abdillâh Safiyyüddîn Muhammed b. Abdirrahîm (Abdirrahmân) b. Muhammed el-Urmevî el-. Nihâyetü’l-Vüsûl Dirâyeti’l-Usûl. thk. Salih b. Süleyman el-Yusuf - Sa’d b. Salim es-Suveyh. Mekke: el-Mektebetu’t-Ticâriyye, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. el-Mektebetu’l-İlmiyye, ts.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Muʿcemü Mekâyîsi’l-Luğa. Daru’l-Fikr, 1979.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-. Şerhu Muhtasari’l-Müntehâ. Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 2004.
• Irâkî, Ebû Zür‘a Veliyyüddîn Ahmed b. Abdirrahîm b. el-Hüseyn el-Kürdî el-Mihrânî el-. el-Ğaysü’l-Hâmiʿ Şerhu Şerhi Cemʿi’l-Cevâmiʿ. thk. Muhammed Tamir Hicâzî. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2004.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. es-Sâhibî fî Fıkhi’l-Luğati’l-Arabiyye ve Mesâilihâ ve Süneni’l-Arabi fî Kelâmihâ. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî İbn. Makâlâtu’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eşʿarî. Kahire: Mektebetu’s-Sekâbeti’d-Dîniyye, 1. Basım, 2005.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Daru’l-Afâkı’l- Cedîde, ts.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İSAM Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 2011.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-ʿadl. Buyrut: Daru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2012.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-ʿadl. ed. Taha Hüseyin. Mısır: ed-Daru’l-Mısriyye, 1. Basım, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-Kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Usûlu’l-Hamse. Kuveyt: Camiatu Kuveyt, 1. Basım, 1998.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Müteşâbihu’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Muhammed el-Azâzî. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2017.
• Karagöz, Numan - Arslan, Hulusi. “Dilin Kökeni ve Teolojik Bağlamı”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 12/2 (31 Aralık 2021), 431-451. https://doi.org/10.51605/mesned.929586
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîlerin Kelâm Sistemi. İstanbul: İsam, 2. Basım, 2017.
• Komisyon, İbrahim Mustafa, Ahmed Hasan, Hamid Abdülkadir, Muhammed Ali. el-Mu‘Cemü’l-Vasît. el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Maşali, Mehmet Emin, “Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Dilsel Delâlet”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi 3/3 (31 Aralık 2003), 151-162.
• Mânkdîm Şeşdîv, Ebü’l-Hüseyn Kıvâmüddîn Ahmed b. Ebî Hâşim Muhammed el-Hüseynî el-A‘râbî el-Kazvînî. Taʿlîku Şerhi’l-Usûli’l-hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetu Vahbe, 2. Basım, 2010.
• Râhûnî, Ebu Zekeriyyâ Yahyâ b. Mûsâ er-. Tuhfetü’l-Mesûl fi Şerhi Muhtasari Müntehas-Sûl. İmârât: Dâru’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2002.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî er-. el-Mahsûl fî İlmi Usûli’l-Fıkh. Dımaşk: Müessesetü’r-Risale, 1. Basım, 2012.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî es-. Cem‘u’l-Cevâmi‘. thk. ʿAbdü’l-Münʿim Halil İbrâhîm. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf eş-. Şerhu’l-Luma’. thk. Abdülmecid Turkî. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslami, 1. Basım, 1988.
• Şüteyvî, Muhammed b. Ali el-Ceylânî eş-. Alâkatu İlmi Usûli’l-Fıkhi bi İlmi’l-Kelâm. Tunus: Zeytune Üniversitesi Yüksek İslam Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008. http://search.mandumah.com/Record/928077
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid el-Fârûkî et-. Keşşâfü Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-ʿulûm. Bayrut: Mektebetu Lübnan, 1. Basım, 1996.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî. el-Bahrü’l-Muhît fî Usûli’l-Fıkh. Kahire: Mektebetu’s-Sünne, 2. Basım, 2014.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî ez-. Selâsilü’z-Zeheb. thk. Muhammed el-Muhtâr Muhammed’ül-Emîn eş-Şankîtî, 2002.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî eş-Şâfiî ez-. Teşnîfü’l-Mesâmiʿ bi-Cemʿi’l-Cevâmiʿ. thk. Seyyid Abdülaziz - Abdullah Rebî’. Mektebetu Kurtuba, ts. Züheyr, Ebu’n-Nûr. Usulü’l-Fıkh. Dâru’n-Basâir, 1. Basım, 2007.
• “Dilin kökeni”. Vikipedi, 21 Ocak 2022. https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dilin_k%C3%B6keni&oldid=26927998