CRITICAL VIEWS OF SHIA SCHOLARS ON SUFISM: AN ANALYSIS BASED ON THE EXAMPLE OF MUHAMMED ALI BIHBEHÂNI'S RISĀLE-I ḪÂYRATIYYE

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 1, 25 - 41, 03.07.2023

Abdurrakip Arslan

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1256774

Öz

ŞİÎ ÂLİMLERİN TASAVVUF ELEŞTİRİLERİ: MUHAMMED ALİ BİHBEHÂNÎ'NİN RİSÂLE-İ ḪÂYRATİYYE ÖRNEĞİ ÜZERİNDEN BİR İNCELEME

Öz

Şiî mezhebinin ortaya çıkışından itibaren Şiî âlimler tasavvufa muhalefet etmişlerdir. Şiî ulemâ, önceleri eserlerinin bir bölümünde tasavvufu eleştirmişler sonraki dönemlerde ise bu konuyu müstakil eserlerde ele almışlardır. Akademik çalışmalarda Şiî ulemânın tasavvuf aleyhtarlığı konusunda oluşturduğu bu kaynaklar tanıtılmıştır. Bazı araştırmalardaysa Şiî âlimlerin söz konusu eserleri bir bütün olarak incelenmek suretiyle onların tasavvuf eleştirilerinin nedenleri irdelenmiştir. Bu çalışmadaysa Şiî âlim Muhammed Ali Bihbihânî’nin Risâle-i Ḫâyratiyye isimli eserinden hareket edilerek Şiî ulemânın tasavvufa karşı çıkmasının sebepleri ortaya çıkarılmıştır. Böylece konu daha da darıltılarak Şî’a’da tasavvuf muhalefetinin nedenlerinin yakından görülebilmesi amaçlanmıştır. Çalışmada Risâle-i Ḫâyratiyye’nin tasavvuf eleştirilerine neden olan sebeplerin alındığı kaynaklar tespit edilmiştir. Nitekim bu yöntem izlenerek Muhammed Ali’nin tasavvuf eleştirilerini genel olarak sûfî tabakat kitaplarında geçen bazı menkıbe ve şatahâta dayandırdığı sonucuna ulaşılmıştır. Müellif, bu eserlerden bazı kısımları seçerek mutasavvıfların şeriat dairesinde hareket etmeyen bir zümre olarak tanıtmıştır. Muhammed Ali, tasavvuf aleyhtarlığını temellendirmek için mutasavvıfların hemen hemen bütününün Sünnî mezhebinden olduğunu göstermeye gayret ettiği de görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Şiâ, İran, Muhammed ALİ Bihbihânî, Risâle-i Hayratiyye

Kaynakça

• Abdî, Zehrâ. “Risâlê-i Hayrâtiyye: Mübâreze-yi Aleyhi Roşd-i Sûfî Meslekî der Evâhir-i Sedde-yi Devâzdehom u Evâil-i Sedde-yi Sîzdehom-ı Hicri”. Sohen-i Tarih 24 (2017), 69-86.
• Algar, Hamid. “Muhammed Ali Bihbehânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/142-143. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Âmilî, Hür. Risâletü’l-is̱nâʿaşeriyye fi’r-red ʿale’ṣ-ṣûfiyye. thk. Abbas el-Celâlî. Kum: Müessetü Ensâriyân li’t-Tab’î ve’n-Neşr, 2011.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1998.
• Attâr, Ferîdüddîni. Teẕkiretü’l-evliyâ. haz. Süleyman Uludağ. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.
• Bayat, Mangol. “Kaçar Dönemi İran’ında Tasavvuf Karşıtlığı”. çev. Abdullah Kartal. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2004), 229-243.
• Berkî, Ahmed b. Muhammed b. Halid. el-Meḥâsin. thk. Celaleddin Muhaddis. Kum: Dârü’l-Kütübi’l-İslamiyye, 1371.
• Bihbehânî, Muhammed Ali. Risâle-i Ḫâyratiyye. Kum: Müesse-yi Allâme-yi Müceddid Vahîd-i Bihbehânî, 1993.
• Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-Üns. Tahran: İntişârât-i Kitâb-i Furuşi-yi Mahmudî, 1958.
• Demir, Hasan Basri. Bâyezîd-i Bistâmî ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Demirli, Ekrem. Şair Sûfîler-Mevlana, Yunus ve Niyazi-i Mısrî Üzerine İncelemeler. İstanbul: Sufî Kitap, 2018.
• Dîvân Bîgî, Ahmet. Hadîḳetü’ş-şu‘ârâ. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Zerrîn, 1972.
• Erdebîlî, Ahmed b. Muhammed. Ḥadîḳatu’ş-Şîʿa. thk. Sâdık Hasanzâde. Kum: İntişârât-ı Ensâriyân, 1420.
• Erzi, Mesut. Bir Kelamcı ve Sûfî Olarak İbn Teymiyye’nin Tasavvufa Bakışı. İstanbul: İlahiyat Kitap, 2023.
• Hâirî, Ebû Ali Muhammed b. İsmail el-Mâzenderânî. Müntehe’l-maḳâl fî aḥvâli’r-ricâl. 7 Cilt. Kum: Müessesetü Âl-i Beyt, 1995.
• Hânsârî, Muhammed Bakır. Ravzâtü’l-cennât. thk. Esedullah İsmailiyyân. 8 Cilt. Tahran: Mektebetü İsmailiyyân, 1392.
• Hırzüddîn, Muhammed. Ma’arifü’r-ricâl fî terâcümi’l-ulemâ ve’l-üdebâ. nşr. Muhammed Hüseyin Hırzüddîn. 2 Cilt. Kum: Mektebetü Ayetullahi’l-Uzma el-Mar’aşi en-Necef, 1405.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Telbîsü İblîs. Beyrut: Dâru’l Fikr’i li’Tabaati Ve’n- Neşri ve’t Tevzi’, 2001.
• Işılak, Halil. Safevîler Dönemi İmâmiyye Şîası’nda Tasavvuf Düşüncesi Üzerine Tartışmalar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Küleynî. el-Kâfî. thk. Ali Ekber Geffârî. 2 Cilt. Lübnan: Dârü’l-Ezvâi, 1405.
• Leonard Lewisohn. “Modern İran Tasavvufu’nun Tarihine Bir Giriş I: Ni’metullâhî Tarikatı: Zulüm, İhya ve Bölünme”. çev. İlker Külbilge. Sûfî Araştırmaları 7/14 (2016), 71-108.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-i Mânevî. çev. Derya Örs - Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Muallim Habîbâbâd, Mîrzâ Muhammed Al. Mekâramü’l-âs̱âr: Der Aḥvâl-i Ricâl der Ḳarn-i 13 ve 14 Hicrî. 6 Cilt. İsfahân: Nefâis-i Mahtûtât-i İsfahân, 1985.
• Nefîsi, Saîd. Târîḫ-i İctimâ’î ve Siyâsî-yi İran der Devre-yi Mu’âṣır. Tahran: Ahura, 2005.
• Nîsâbûrî, Hâkim. el-Müstedrek. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Pürcevâdî, Nasrullah. “On İki İmam Şiiliğinde Tasavvufa Muhalefet”. çev. Abdullah Kartal. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2002), 233-242.
• Râzî, Cemaleddin el-Murtaza Ali Abdullah Muhammed b. Hüseyin. Tebṣiratü’l-avâm fî ma’rifeti maḳâlâti’l-enâm. thk. Abbas ikbal. Tahran: İntişrât-i Esâtir, 1986.
• Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. Hüseyin b. Bâbeveyh eş-Şeyh. Men Lâ Yahduruhü’l-Fakīh. 4 Cilt. Beyrut: Müesssetu E’lemî li’l-Metbû’ât, 1986.
• Serrâc, Ebû Nasr. el-Lüma‘. thk. Abdulhalim Muhmud - Taha Abdulbaki Surûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadise, 1960. Sühreverdî, Şehâbeddin. Avârifü’l-Maârif. Şam: Dârü’t-Takvâ, 2022.
• Şîrazî, Muhammed Maʽsûm. Ṭarâiḳü’l-ḥakâiḳ. nşr. Muhammed Cafer Mahcûb. 3 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Kitâbhane-yi Senâî, 2. Basım, 2004.
• Şüşterî, Kadı Nurullâh. Mecâlisü’l-müʾminîn. 2 Cilt. Tahran: İntişârât-i İslamiyye, 1976.
• Tabersî. Mecmaʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Hâşim Mahallâtî - Fazlullah et-Tabâtabâî. 7 Cilt. Lübnan: Dârü’l-Ma’rifeti li’tabâ’ti ve’n-Neşri, 1408.
• Tünükâbünî, Muhammad b. Süleyman. Ḳıṣaṣü’l-ʿulemâʾ. Tahran, 1313.
• Uludağ, Süleyman. “Bâyezîd-i Bistâmî”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 5/238-241. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/424-428. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. “Şîîlikte Tasavvuf”. 515-542. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 1993.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf ve Tenkid. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Yılmaz, Musa Kazım. “Mecmau’l-Beyân”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 257. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2003.
• Yoncalık, Yalçın. “Bir Şiî Mezhepler Tarihi Kaynağı Olarak Tebsiratu’l-‘avâm”. Turkish Journal of Shiite Studies 2/2 (2020), 221-244. https://doi.org/10.48203/siader.736622
• Yoncalık, Yalçın. Tabsiratü’l-Avâm Adlı Eserde Şiî Fırkalar ile İlgili Görüşler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.