THE ORIENTAL POLITICS OF ENGLAND AND ITS EFFECTS ON THE OTTOMAN EASTERN PROVINCES

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 1, 392 - 415, 03.07.2023

Mehmet Rezan Ekinci

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1276500

Öz

The Eastern Question is a concept that can be stretched to the expulsion of the Ottoman Empire from Europe in particular, or the division and liquidation of the Ottoman Empire, after the Ottoman Empire entered a period of significant decline since the 18th century. In this sense, although all western powers have common points, in reality, each western state has more than one "Oriental Issue" and “Oriental Policy” for its own benefit. Considering the 19th and 20th centuries of the Ottoman Empire, there were Russia, one of the two most competing actors around this issue, which targeted the attempt to reach the warm seas, and England, which was unwilling to accept rivals on the far east colonial routes. In particular, the conflicting interests of these two states in the oriental issue corresponded to an important occupation in the diplomacy of the Ottoman Empire in the last century. It should be noted that this issue includes different meanings and policies, including the Ottoman Province of the East, similar to the fact that the Eastern Question developed meanings and political styles according to different interests in the eyes of the western states. Especially after the Berlin Treaty, this issue gained a new form over the Armenian issue and minority rights. As a matter of fact, the Ottoman Eastern Geography, starting from the Mediterranean towards Basra, had turned into a competitive field of western powers, especially Russia and England, as a part of the international economic market. However, contrary to the claim that it followed a policy towards the disintegration of the Ottoman territorial integrity, England followed the opposite policy in the Ottoman Province of the East. This reality can be detected in the pro-Ottoman attitude in the Kurdish revolts in the eastern region led people such as Mîr Ahmed Pasha of Baban, Mîr Muhammed Pasha of Rawanduz, Mîr Bedirkhan Pasha of Cizre, Yazdan Sher, Sheikh Ubeydullah of Nehri.

Anahtar Kelimeler

Eastern Question, British Oriental Politics, Eastern Provinces, Emirates

İNGİLTERE’NİN ŞARK SİYASETİ VE OSMANLI VİLAYAT-I ŞARKİYYESİ’NE ETKİLERİ

Öz

Şark Meselesi, 18. yüzyıldan itibaren gerileme sürecine giren Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa’dan çıkarılması, topraklarının paylaşılması ve tasfiye edilmesi şeklinde geniş bir çerçevede incelenebilecek bir kavramdır. Bu manada batılı kuvvetlerin üzerinde uzlaştıkları ortak noktaları barındırmaktadır. Ancak bunun yanında her batılı devletin kendi menfaatine uygun biçimlendirdiği birden ziyade “Şark Meselesi” ve “Şark Siyaseti”nden bahsedilebilir. 19. ve 20. yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu üzerinde bu mesele çerçevesinde en fazla rekabet eden iki aktörden biri Rusya, diğeri de İngiltere’ydi. Rusya’nın büyük devlet olma hayallerine matuf sıcak denizlere inme girişiminin önünde, uzakdoğu sömürgelerine giden yollarda tehdid kabul etmez bir set oluşturan İngiltere mevcuttu. Bu iki devletin Şark Meselesindeki çelişen çıkarları Osmanlı İmparatorluğu’nun son asrındaki diplomasisinde mühim bir meşguliyet arz etmiştir. Ayrıca Şark Meselesi, batılı devletlerin çıkarlarına göre farklı anlamlar ve politikalar da üretmişti. Bu bağlamda Osmanlı Vilayat-ı Şarkiyyesini de kapsar şekilde meselenin farklı vechelere sahip olduğu bilinmektedir. Özellikle bu mesele, Berlin Antlaşması’ndan sonra Ermeni meselesi ve azınlık hakları üzerinden yeni bir biçim kazanmıştı. Nitekim Akdeniz’den başlayarak Basra’ya doğru Osmanlı Şarkî Coğrafyası, uluslararası ekonomik pazarının bir parçası olarak başta Rusya ve İngiltere olmak üzere batılı kuvvetlerin rekabet sahasına dönüşmüştü. Bununla birlikte Osmanlı toprak bütünlüğünün parçalanması yönünde politika izlediği iddiasının aksine İngiltere, Osmanlı Vilayat-ı Şarkiyyesi’nde bunun zıddı bir siyaset izlemişti. Bu realite Baban mîri Ahmed Paşa, Revanduz mîri Mîr Muhammed Paşa Revanduzî, Cizre Mîri Bedirhan Paşa, Êzdin Şêr, Şeyh Ubeydullah gibi kimselerin liderliğini yaptığı Şark bölgesinde çıkan Kürd isyanlarındaki Osmanlı taraftarı tutumunda tesbit edilebilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Şark Meselesi, İngiliz Şark Siyaseti, Vilayat-ı Şarkiyye, Mîrlikler

Kaynakça

• Kitap-Makale
• Abdulla, Nejat, İmparatorluk Sınır ve Aşiret, İstanbul: Avesta Yay, 2009.
• Cafer Açar (Lêkolîn û Wergera ji Farisî), Di Zubedu’t-Tewarîxa Mihemed Şerîf Qazî de Mîrektiya Erdelanê û L3ekolînek Li Ser Nêrîta Dîroknûsiya Erdelanê, İstanbul:Weşanên Nûbihar, 2019.
• Akpınar, Turgut, “Arminius Vambery”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 12, İstanbul: TDV Yayınları, 2012, 501-502.
• Armaoğlu, Fahir, 20. yy. Siyasi Tarihi, İstanbul: Alkım Yayınları, 2005.
• Ateş, Toktamış, Siyasal Tarih I, İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayınları, 1982.
• Atuk, M. Volkan, “Kutuplaşma Siyaseti Bağlamında İngiliz-Rus Konvansiyonu ve Osmanlı Devleti”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 15, Sayı 57, 2018, 99-109.
• Averyanov, P. İ., Osmanlı İran Rus Savaşlarında Kürdler (19. yy.), Çev: İbrahim Kale, İstanbul: Avesta Yayınları, 2010.
• Bağış, Ali İhsan, Britain and the Struggle for the Integrity of the Ottoman Empire. Sir Robert Ainslie’s Embassy to Istanbul, 1776-1794, İstanbul: Isis Yayıncılık, 1984.
• Bell, Herbert C. F., Lord Palmerston, C. I, Hamden, Archon Books, 1966.
• Beydilli, Kemal, “Küçük Kaynarca’dan Yıkılışa” Osmanlı Devleti Tarihi, C. 1, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, Feza Gazetecilik, İstanbul 1999.
• Beydilli, Kemal, “Şark Meselesi”. Doğu-Batı Dergisi, Halil İnalcık Armağanı, (2009), 386-403.
• Beydilli, Kemal, “Şark Meselesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 38, İstanbul: TDV Yayınları, 2010, 352-357.
• Celil, Celîlê, XIX. yy. Osmanlı İmparatorluğu’nda Kürdler, İstanbul: Özge Yayınları, 1992.
• Celîlê Celil, 1880 Kürt Ayaklanması, İstanbul: Avesta Yayınları, 2014.
• Creagh, James, Armenians, Koords And Turks, In Two Volumes, London: Samuel Tinsley & Co., 1880.
• Deniz, Ahmet, Şeyh Ubeydullah Nehri’nin Siyasi Faaliyetleri, Mardin: Mardin Artuklu Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Dereli, Hâmit, Kraliçe Elizabeth Devrinde Türkler ve İngilizler, Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları, 1951.
• Dinç, Fasih, “19. Yüzyıl Osmanlı Merkezileşmesinin Serbest Ticaret Faaliyetleriyle İlişkisi: Osmanlı Irak’ı Örneği”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2022, Sayı: 29, s. 399-434.
• Fasih Dinç, “Baban’da Merkeziyetçi Politikaların Uygulanmasına Karşı Adem-i Merkeziyetçi Bir Teşebbüs: Süleymaniyeli Aziz Bey Olayı” Babanzâde Ahmed Naîm“Ailesi ve İlmi Kişiliği”, Editörler: İbrahim Özcoşar, Ali Karakaş, Uğur Yiğiz, Mahzun Atsız, İstanbul: Divan Kitap, 2022, 109-144.
• Ehmedê Xanî, Mem ile Zîn, Selim Temo (Çeviren), İstanbul: Everest Yayınları, 2018.
• Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, Huseyn Şemrexî (Amadekar), İstanbul: Nûbihar Yayınları, 2011.
• Engin, Müjdat, 1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret Antlaşmasının Tanzimat Fermanı’na Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens., İstanbul: 2010.
• Ekinci, Mehmet Rezan, Osmanlı Devleti Döneminde Milli Aşireti XVIII.-XIX. yy., Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Ekinci, Mehmet Rezan, Beylikten Sancağa Osmanlı İdari Teşkilatında Atak (XVI. yy.-XIX. yy.), Osmanlı Devleti’nde Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklar, Editörler: Erdal Çiftçi, Veysel Gürhan, Mehmet Rezan Ekinci, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt yayınları, 2022, 143-146.
• Ekinci, Mehmet Rezan, “Hudud-ı Serhadde Hamidiye Alaylarındaki İlk Aşiretler: Spîkan-Zîlan”, Eski Çağ’dan Günümüze Tutak ve Hamur (Şelve), Hazırlayanlar: Hakan Kaya- Erdal Çiftçi, İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, 2022, 227-277.
• Ekinci, Mehmet Rezan, Sebepleri ve Sonuçlarıyla Kırım Harbi 1853-1856, İzmir: Duvar yayınları, 2022.
• Eran, Yaprak, “Türk-İngiliz İlişkileri ve Arkeoloji” Toplumsal Tarih, (Mart 2004), Sayı: 123, 28-35.
• Faroqhi, Suraiya, Türkiye Tarihi 1603-1839; Geç Osmanlı İmparatorluğu, Çeviren: Fethi Aytuna, Cilt 3, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
• Fletcher, James Phillips, Notes From Nineveh, And Travels In Mesopotamia, Assyria, And Syria, Philadelphia: Lea And Blanchard, 1850.
• Gerard, C.B., Montagu Gilbert, (Confidential) Notes Of A Journey Through Kurdistan In The Winter Of 1881-82, Calcutta: Printed By The Superintendent Government Printing, 1883.
• Giddens, Anthony, Ulus Devlet ve Şiddet, İstanbul: Devin Yayınları, 2005.
• Gölen, Zafer, “Şark Meselesi Işığında Balkan Milliyetçiliği ve Büyük Güçlerin Politikaları”, Türk Yurdu, C. 31, S. 294, (Nisan 2011), 91-101.
• Gümüş, Ercan, Tarihçi ve Asi: 16. Yüzyıl Celali İsyanları’nın Osmanlı Tarih Yazımına Yansıması, İstanbul: Libra Yayınları, 2018.
• Gümüş, Ercan, Devlet ve Asi: 18. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı Diyarbekiri’nde Eşkıyalık, Ankara: İlahiyat Yayınları, 2019.
• Gümüş, Musa, “Namık Kemâl’e Göre “Şark Meselesi” ve Osmanlı Devleti‟ni Çöküşe Götüren Sorunlar” History Studies, Ortadoğu Özel Sayısı, (2010) 145-163.
• Hakan, Sinan, Osmanlı Arşivlerinde Kürdler ve Kürd Direnişleri, İstanbul: Doz Yayınları, 2011.
• Halfin, 19. Yüzyılda Kürdistan Üzerine Mücadeleler, İstanbul: Komal Yayınları, 2008.
• Harris, Walter Burton, From Batum To Baghdad Via Tiflis, Tabriz, And Persian Kurdistan, London: William Blackwood And Sons, 1896.
• Jwaideh, Wadie, Şoreşê Şêx Ubeydullayê Nehrî li Belgename yê Îngilizî û Emrikî da, Wergêr bo Soranî: Mihemed Hemê Baqî, Hewlêr: Çapxane yê Dezga yê Aras, 2007.
• Jwaideh, Wadie, Kürd Milliyetçiliğinin Tarihi Kökenleri ve Gelişimi, İstanbul: İletişim Yay., 2009.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. V, Ankara: TTK, 1999.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. VI, Ankara: TTK, 2000.
• Kasaba, Reşat, Treatise and Friendships: British Imperialism, the Ottoman Empire, and China in the Nineteenth Century, Journal of World History. 1993, Vol. 4, No. 2./ 215-241.
• Komisyon, Yeni ve Yakınçağ’da Kürt Siyaset Tarihi, İstanbul: Pêrî Yayınları, 1998.
• Kurat, Nimet, Türk-İngiliz Münasebetlerinin Başlangıcı ve Gelişmesi, Ankara: TTK Yayınları, 1958.
• Kürkçüoğlu, Ömer, Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926), Ankara: Ankara Üniversitesi SBF Yayınları, 1978.
• Kütükoğlu, Mübahat, Osmanlı-İngiliz İktisadî Münasebetleri, C. I, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1974.
• Layard, Austen Henry, The Queen's Ambassador to the Sultan: Memoirs of Sir Henry A. Layard's Constantinople Embassy, 1877-1880, (Ed. Sinan Kuneralp), Isis Press, 2009.
• Mestûre Mahşeref Erdelanî, Erdelan Tarihi, Erdelan Kürd Mirliği Tarihi, (Çeviri ve Değerlendirme: Cafer Açar), İstanbul: Avesta Yayınları, 2020.
• Moltke, Feldmareşal Helmut von, Türkiye Mektupları, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1969.
• Millingen, Frederick, Kürdler Arasında Doğal Yaşam, (Çeviren: Nuray Mestçi), İstanbul: Doz Basım ve Yayıncılık, 1998.
• Muhammed Şerif Kadı, Tarih-i Kurd (Kürd Tarihi) ve Erdelan Tarih Okulu Üzerine Bir İnceleme, (Çeviri ve Değerlendirme: Cafer Açar), İstanbul: Avesta Yayınları, 2019.
• Öğün, Tuncay, Cizreli İzzedin Şîr Bey ve İsyanı , İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2010.
• Pêşeng, Remzi, Dördüncü Bakış Kürd Milliyetçiliğinin Altyapı Analizi, C.1, İstanbul: Hîvda Yayınları, 2011.
• Safrastian, Arshak, Kurd û Kurdistan, Wergêr: Ergîn Opengîn, İstanbul: Weşanên Avesta, 2007.
• Sandwith, Humphry, A Narrative Of The Siege Of Kars, And Of The Six Months' Resistance Of The Turkish Garrison, Under General Williams, To The Russian Army; Together With A Narrative Of Travels And Adventures In Armenia And Lazistan, With Remarks On The Present State Of Turkey, London: John Murray, 1856.
• Soy, Bayram, “Lord Palmerston’un Osmanlı Toprak Bütünlüğünü Koruma Siyaseti”, Türkiyat Araştırmaları, Yıl 2007, Sayı 7/141-168.
• Soleimani, Kamal, “Islamic revivalism and Kurdish nationalism in Sheikh Ubeydullah’s poetic oeuvre”, Kurdish Studies, Volume: 4, No: 1, May 2016, 5-24.
• Şenel, Şennur, “19. Yüzyılda İngiltere’nin Basra Bölgesi’ndeki Faaliyetleri”, Akademik Bakış, 9/18, 2016, 187-207.
• Şeyh Ubeydullah Nehri, Tuhfetü’l-Ahbab, Hazırlayan: Veysel Başçı, İstanbul: Avesta Yayınları, 2022.
• Têlî Emîn, Hareketu’ş-Şeyx Ubeydullah en-Nehrî fi’l-Wesaiqu’l-Britaniyye, Duhok: Spîrêz Press, 2010.
• Tuna, Serhat Aras, “Tanzimat Döneminde Van”, Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 2022.
• Tuna, Serhat Aras, “İttihat ve Terakki İktidarının Diyarbekir’de Eşkıyalığa Bakışı: Mardin, Silvan ve Beşiri Teftiş Raporu (12-21 Temmuz 1913)”, Şekâvet, Hıyânet, İsyan, İstanbul: İletişim Yayınları, 2023, 313-328.
• Üçok, Coşkun, Siyasal Tarih 1789-1960, Ankara Üniversitesi Hukuk Fak. Yayınları, Ankara 1975.
• Vambery, Arminius, Bir Sahte Derviş’in Orta Asya Gezisi, İstanbul: Ses Yay., 1993.
• Wallerstein I. & Decdeli, H. & Kasaba, R. Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya Ekonomisi ile Bütünleşme Süreci, Toplum ve Bilim, (1983), 23/41-54.
• Wallerstein, I., Modern Dünya Sistemi, Çeviren: Latif Boyacı, İstanbul: Yarın Yayınları, 2015.
• Wilbraham, Captain Richard,s Travels In The Trans-Caucasian Provinces Of Russia And Along The Southern Shorr Of The Lakes Of Van And Urumiah In The Autumn And Winter Of 1837, London: John Murray, 1839.
• Yanatma, Servet, The International News Agencies in The Ottoman Empire (1854-1908), Ankara: A Thesis of Social Sciences of Middle East University Technical University, 2015.