DURING THE YEARS OF THE SECOND WORLD WAR, SYPHILIS, MALARIA, TYPHUS, AND TRACHOMA POSED AS THREAT FACTORS IN TÜRKİYE

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 1, 150 - 168, 30.06.2024

Harun Aydın

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1430109

Öz

Throughout history, infectious diseases have been frequently encountered worldwide due to various factors such as wars, social movements, environmental conditions, and socioeconomic issues. In response to this, various efforts have been made globally and in Turkey to combat infectious diseases. In our study, we examined the measures taken by the central government of Turkey regarding infectious diseases occurring within the country between 1939 and 1945. These measures were classified into social, political, health-related, educational, and economic categories. Budget discussions were held in the Grand National Assembly of Türkiye (TBMM) with the aim of providing economic resources to combat infectious diseases. Efforts have been made to implement measures such as continuous increase in the budget allocated to the health sector, free distribution of medicines, and initiatives like draining swamps to prevent endemic diseases like malaria. Additionally, free examination days have been organized by health institutions and community centers (Halkevleri) to combat trachoma and syphilis. The study focused particularly on diseases such as syphilis, malaria, typhus, and trachoma, as they left deep marks on individuals and communities. To prevent infectious diseases, committees were established and health personnel were appointed accordingly. The healthcare system provided support in the form of doctors, medicines, vaccines, and serums in areas where diseases were detected, based on reports from cities and screenings conducted by health officials. In the scope of combating these diseases, some medications were procured from abroad, while others were produced through the efforts of the Hıfzıssıhha Institute. The Document Analysis Method, one of the research methods in history, was used in this study. Various sources were utilized, including the General Staff Archive, the Republic Archive, the Ministry of Foreign Affairs Archive, newspapers, as well as original and investigative works. While official correspondence predominated in the archives, newspapers provided news and editorial articles on infectious diseases. Newspapers constituted an important source group for the period due to their inclusion of information beyond official documents.

Anahtar Kelimeler

Archive, Infectious Disease, Budget, Ministry of Health, Measure.

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA TÜRKİYE’DE BİR TEHDİT UNSURU OLARAK FRENGİ, SITMA, TİFÜS VE TRAHOM

Öz

Bulaşıcı hastalıklar savaşlar, toplumsal hareketler, çevresel faktörler, sosyoekonomik sorunlar gibi birçok sebebe bağlı olarak Dünya genelinde sıkça rastlanmıştır. Bu kapsamda Dünyada ve Türkiye’de bulaşıcı hastalıklar ile mücadele etmek için çeşitli çalışmalar yürütülmüştür. Çalışmamızda 1939-1945 yılları arasında Türkiye sathında meydana gelen bulaşıcı hastalıklara yönelik merkezî hükümetin aldığı tedbirler incelenmiştir. Bunlar sosyal, siyasi, sıhhi, eğitim ve ekonomik olarak sınıflandırılmıştır. Bulaşıcı hastalıklara yönelik ekonomik kaynak sağlamak maksadıyla TBMM’de bütçe görüşmeleri yapılmıştır. Sağlık alanındaki bütçenin sürekli olarak arttığı, ilaçların ücretsiz dağıtıldığı, sıtma gibi sârî hastalıkların önüne geçmek için bataklıkların kurutulması gibi tedbirlerden söz edilerek hayata geçirilmesi için çalışmalar yapılmıştır. Ayrıca trahom ve frengi hastalığı ile mücadele etmek için sağlık kuruluşları ve Halkevleri tarafından ücretsiz muayene günleri oluşturulmuştur. Frengi, sıtma, tifüs ve trahom gibi hastalıklar kişiler ve şehir üzerinde derin izler bıraktığı için çalışmada özellikle bu hastalıklar üzerinde durulmuştur. Bulaşıcı hastalıkların önüne geçmek maksadıyla heyetler kurulmuş ve bu doğrultuda sağlık personelleri görevlendirilmiştir. Sağlık teşkilatı bu dönemde şehirlerden gelen ihbarlar ve sağlık görevlilerinin yapmış oldukları taramalar ile hastalıkların görüldükleri alanlarda doktor, ilaç, aşı ve serum desteği sağlamıştır. Mücadele kapsamında bazı ilaçlar yurtdışından temin edilmiş bazıları ise Hıfzıssıhha Enstitüsü marifetiyle üretilmiştir. Tarih araştırma yöntemlerinden biri olan Belge Analizi Yöntemi kullanılan bu çalışmada Genelkurmay Arşivi, Cumhuriyet Arşivi, Dışişleri Bakanlığı Arşivi, gazeteler, telif ve tetkik eserlerden yararlanılmıştır. Arşivlerde daha çok resmî yazışmalar yer alırken gazetelerde bulaşıcı hastalıklara dair haberler ve köşe yazılarına yer verilmiştir. Gazeteler resmî belgelerin dışında kalan bazı bilgiler ihtiva etmesinden dolayı dönem itibariyle önemli bir kaynak grubunu oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arşiv, Bulaşıcı Hastalık, Bütçe, Sağlık Bakanlığı, Tedbir.

Etik Beyan

Yok.

Destekleyen Kurum

Yok

Teşekkür

Yok

Kaynakça

• A-Birinci Kaynaklar
• ATASE (Milli Savunma Bakanlığı Askeri Tarih Arşivi) ,110.9.1.14.2.0.3/M. 21 Nisan 1941.
• ATASE.110.9.1.14.2.0.3/M. 21 Nisan 1941.
• ATASE. 110.9.1.14.10.2.6/22. Nisan 1941.
• ATASE.110.9.1.14.4.0.105/26 Kasım 1941.
• ATASE.110.9.1.14.1.0.165/M.6 Ocak 1942.
• ATASE.110.9.1.14.2.0.61/M. 16 Mart 1943.
• BCA (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi).30.10.0.0.225.515.15/10 Mayıs 1939.
• BCA.30.18.1.2.88.84.2/3 Ağustos 1939.
• BCA.30.18.1.2.88.78.14/5 Ağustos 1939.
• BCA.30.18.1.2.88.80.10/25 Ağustos 1939.
• BCA.30.18.1.2.89.119.8/23 Aralık 1939.
• BCA.30.18.1.2.90.24.13/11 Mart 1940.
• BCA.30.10.0.0.177.223.6/ 8 Ağustos 1940.
• BCA.30.10.0.0.177.223.8/29 Ağustos 1940.
• BCA.30.18.1.2.96.89.8/ 1 Kasım 1941.
• BCA.30.18.1.2.96.92.2/ 10 Kasım 1941.
• BCA.30.10.0.0.177.223.17/26 Mart 1943.
• BCA.30.10.0.0.56.377.13/18 Haziran 1943.
• BCA.30.10.0.0.177.224.4/16 Eylül 1943.
• BCA.30.10.0.0.56.377.14/16 Eylül 1943.
• BCA:30.10.0.0.8.50.14/29 Aralık 1943.
• BCA.30.18.1.2.104.9.2/25 Ocak 1944.
• BCA.30.18.1.2.106.75.8/27 Ekim 1944.
• BCA.30.18.1.2.107.106.17/29 Mart 1945.
• BCA.490.1.0.0.5.26.11/10 Nisan 1945.
• BCA.30.18.1.2.108.44.6/12 Temmuz 1945.
• BCA.30.18.1.2.109.54.3/29 Ağustos 1945.
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi, 502.22272.98450.43/12 Aralık 1942.
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi. 537.7555.44208.2/15 Temmuz 1943.
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi. 501.32163.128022.1/7 Eylül 1943.
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi.502.23509.102368.2/17 Şubat 1944.
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi.502.23509.102368.1/2 Mart 1944.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (1938-1943)
• B-Araştırma Eserler
• Altay, Sadet. “Bulaşıcı ve Müzmin Bir Sosyal Afet: Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trahom Hastalığı ve Mücadele Çalışmaları (1924-1938), CTAD 23 (2016), s.167-211.
• Ayberk, Nuri Fehmi, Trahom Mücadele Kılavuzu, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1937.
• Ayberk, Nuri Fehmi. “Türkiye’de Trahom Mücadelesi Tarihçesine Ait Hatıralarım”, Göz Kliniği 10 (Ekim 1961), 127-134.
• Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, İstatistik Göstergeler 1923-1995, Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, 1996.
• Bulut, Fatma. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Tehlikeli Bir Miras: “Frengi”, Tarih Okulu 3 (2009), 109-123.
• Çoker, Fahri. Türk Parlamento Tarihi Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C. 1, Ankara: TBMM Vakfı Yay. No: 4, 1994.
• Demirtola, Hüseyin, Attila, Asuman. “Türkiye’de Cumhuriyet’ten Bu Güne Merkezi Sağlık Yöneticileri”, Uluslararası Sağlık Yönetimi ve Stratejileri Dergisi 1/2 (2015), 1-17.
• Eken, İhsan, “Sağlık Bakanlığı Teşkilat Yapısına İlişkin Merkeziyetçilik/Âdemi Merkeziyetçilik Düzenlemeleri Üzerine Bir İnceleme”, Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 11/1 (2020), 269-305.
• Evsile, Mehmet. “Cumhuriyet Döneminde Sağlık Hizmetleri (1923-1950)”, Kesit Akademi Dergisi 13 (2018), 1-19.
• Frengi Tedavi Talimatnamesi, T.C. Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti, Ankara: 1925.
• Nesipoğlu. Gamze. “Olgusal Bir Yapı Olarak Sağlık Politikaları: 1920-1960 Yılları Arası Cumhuriyet Döneminin Tarihsel İzleği”, Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi 21/1 (2018), 165-177.
• Gürsel, Ali. Cumhuriyet Dönemi Sağlık Politikaları (1920-1960). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 1998.
• Karavar, Hilal. “Milli Mücadele Döneminde Sıhhat ve Muavenet-i İçtimaiye Vekillerinin Faaliyetleri”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 42 (2022), 47-75.
• Hot, İnci. “Ülkemizde Frengi Hastalığı İle Mücadele”, Türkiye Klinikleri Tıp Etiği Hukuku-Tarihi 12 (2004), 36-43. Maliye ve Gümrük Bakanlığı, Bütçe Gider ve Gelir Gerçekleştirmeleri (1924-1991), Ankara, Maliye ve Gümrük Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, 1992.
• Metintaş, Mustafa Yahya, Metintaş. Selma. “Doktor Refik Saydam’ın Sağlık Bakanlığı Dönemi Hizmetlerine Genel Bir Bakış”, Osmangazi Tıp Dergisi 23, (Aralık 2023), 23-40.
• Özdinç, Ahmet. “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Frengi:1916-1925 Yılları Arası Salnamelerde Bolu Sancağı Örneği”, Abant Tıp Dergisi, 9 (1) (2020), 8-19.
• Özer, Sevilay. “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nde Tifüs (Lekeli humma) Salgını”, Belleten, LXXX/287 (2016), 219-260.
• Rukneddin Fethi. “Türkiye’de Sıtma”, Cumhuriyet, (13 Mart 1939), 5.
• Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1973.
• Söhrab, Mustafayev. “Cumhuriyet Döneminde Sıtma İle Mücadele ve Yasal Düzenlemeler (1923-1946), Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 6/2 (2019), 1112-1137.
• Temel, Mehmet. Atatürk Döneminde Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklarla Mücadele, İstanbul: Nehir Yayınları, 2008.
• Tuğluoğlu, Fatih. “Türkiye’de Sıtma Mücadelesi (1924-1950), Türkiye Parazitoloji Dergisi 32/4 (2008),351-359.
• Utkugün, Ceren. “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Tifüsle Mücadelede Yaşanan Önemli Sorunlar ve Alınan Tedbirler”, Turkish Studies 13/24 (2018), 251-286.
• Zengin, Ersoy, Göktaş, Serdar. “İkinci Dünya Savaşı Sürecinde Türk Ordusunda Yaşanan Salgın Hastalıklar ve Ölümler”, Tarih ve Gelecek Dergisi 6(3) (2020), 1069-1090.
• C-Ulusal Basın
• Akşam, “Mücadele Nasıl Yapılmalıdır” (2 Ocak 1945), 6.
• Haber Gazetesi, “Köylerimizde, Tepelenmek Üzere Olan Dört Başlı Canavar Frengi” (12 Şubat 1939), 7-10.
• Resmi Gazete, “Umumî Hıfzısıhha Kanunu”, (6 Mayıs 1930), 8900-8901.
• Resmi Gazete, “Evlenme Muayenesi Hakkında Nizamname” (21 Eylül 1931), 861-862.
• Resmi Gazete, “Zührevi Hastalıklar ve Fuhuşla Mücadele Komisyonları” (23 Ekim 1933), 3237-3246.
• Resmi Gazete, “Sıtma ile Olağanüstü Savaş Yapılmasına Dair Kanun” (28 Mart 1945), 8437-8438.
• Resmi Gazete, “1946 Yılı Bütçe Kanunu” (31 Aralık 1945), 9793-9794.
• Son Posta, “Lekeli Humma: Tifüs” (1 Nisan 1938), 7.
• Son Posta, “Hükümet Tifüs İşinin Bir Devlet Meselesi Olarak Ele Aldı” (13 Haziran 1943), 1.
• Tanin, “Şehir Haberleri” (3 Ocak 1944), 3.
• Ulus, “Sıhhat Vekilimizin Tifüs Durumuna Dair Bir Demeci” (8 Ocak 1944), 1-2.
• Vakit, “Hastalıklardan Korununuz Sıtma” (8 Ocak 1940), 5.
• Vakit, “Frengi Beş Günde Tedavi Edilecek” (5 Mayıs 1940), 6.
• Vakit, “18 inci Yılda Türk Vatanına Bir Bakış” (29 Ekim 1941), 5.
• Vakit, “Lekelihumma Tehlikesi Karşısında” (25 Mayıs 1943), 1.
• Vakit, “Tifüs Azalıyor” (4 Haziran 1943), 1-4.
• Vatan, “Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekaleti” (10 Haziran 1943), 1-5.