COMPANIONS’ PERCEPTION OF ZÂHIRÎ SCHOLARS

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 1, 169 - 184, 30.06.2024

Hüsamettin Kaya

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1434357

Öz

The contribution of the companions to the correct understanding of the hadiths and their transmission to the next generation is indisputable. For this reason, in the tradition of Islamic thought, a religious charisma was attributed to the companions. On the other hand, Muslim scholars discussed the issues that the companions were the subject of, especially the identification of the companions, justice of the companions and the legal value of the word of the companions. In discussions, it is important to determine the approaches and main arguments of the parties. Therefore, in this study, the approaches of Zâhirî scholars, who are considered within the tradition of Ahl al-Hadith, to the mentioned issues will be examined. In this research, it is aimed to determine the Zâhirî' perception of the companions and to determine whether they have a homogeneous structure in their approach to the companions. In addition, the study aimed to determine to what extent the Zâhirî scholars' perception of the companions overlaps with the hadith scholars' understanding. In this context, after giving the generally accepted approaches on every issue that the companions are the subject of, the understandings of the Zâhirî scholars were examined. Later, the approaches of Zâhirî scholars were compared with the understanding of the majority. It has been concluded that the Zâhirî scholars are allies on the definition of the companions, their acting against their own narrations, and the issue of the companions' justice, as well as agreeing with the majority of the hadith scholars. It was seen that Dawud al-Zâhirî and Ibn Hazm showed a different approach from both other Zâhirîs and the majority of hadith scholars on the issue of the legal value of the words of the companions and the authenticity of narrations that are not clearly attributable to the Prophet

Anahtar Kelimeler

Hadith, Companion, Zâhirî Sect, Mevkuf, Proof

ZÂHİRÎ ÂLİMLERİN SAHÂBE ALGISI

Öz

Hadislerinin doğru anlaşılması ve sonraki nesle aktarılmasında sahâbenin katkısı tartışılamaz. Bu nedenle de İslâm düşünce geleneğinde kendilerine dini bir karizma atfedilmiştir. Buna karşın sahâbe kimliğinin tespiti, sahâbe adaleti ve sahâbe sözünün hukuki değeri başta olmak üzere sahâbenin öznesi olduğu meseleler Müslüman âlimler tarafından tartışılmıştır. Tartışmalarda taraf olan kimselerin yaklaşımları ve temel argümanlarını tespiti önem arz etmektedir. Dolayısıyla bu çalışmada ehl-i hadis geleneği içerisinde addedilen Zâhirî mezhebi âlimlerin bahsi geçen konulara yaklaşımları irdelenecektir. Araştırmamızda Zâhirîlerin sahâbe algısını belirlemek ve onların sahabeye yaklaşımlarında homojen bir yapıda olup olmadıklarının tespiti hedeflenmiştir. Ayrıca çalışmada Zâhirî âlimlerinin sahabe algısının hangi oranda muhaddislerin anlayışıyla örtüştüğünün belirlenmesi de amaçlanmıştır. Bu bağlamda sahâbenin öznesi olduğu her mevzuda genel kabul görülen yaklaşımlara yer verildikten sonra Zâhirî âlimlerin anlayışları irdelenmiştir. Daha sonra Zâhirî âlimlerin yaklaşımları cumhurun anlayışıyla mukayese edilmiştir. Zâhirî âlimleri sahâbe tanımı, sahâbenin kendi rivayetine muhalif hareket etmesi ve sahâbenin adaleti meselesinde müttefik oldukları gibi muhaddislerin cumhuruyla da hem fikir oldukları sonucuna varılmıştır. Sahâbe sözünün hukuki değeri ve Hz. Peygamber’e nispeti açık olmayan rivayetlerin hücciyeti meselesinde ise Dâvûd ez-Zâhirî ve İbn Hazm’ın hem diğer Zâhirîlerden hem de muhaddislerin cumhurundan farkı bir yaklaşım gösterdikleri görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sahâbe, Zâhirî Mezhebi, Mevkuf, Hücciyet

Kaynakça

• Alâî, Halil b. Heykeldi Salahuddin. İcmalu’l-isâbe fi akvali’s-sahâbe. thk. Süleyman el-Eşkâr. Kuveyt: Merkezu’l-Mahtutât ve’t-Turâs, 1987.
• Apaydın, H. Yunus. “Sahâbe Sözünün Hukuki Değeri”. Kayseri Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4 (1990), 323-353.
• Aşık, Nevzat. "Reten b. Nasr", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/21-22. İstanbul: TDV Yayınları, 2008. Aydemir, Selahattin. Sahâbe ve Değer. İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Babanzâde, Ahmed Naim. Hadis Usûlü ve Istılahları. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2010.
• Bağcı, H. Musa. Hadis Tarihi ve Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit Hatîb. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. Dımaşk: Muessesetü’r-Risâle en-Nâşirûn, 2013.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit Hatîb. Târîhu Bağdâd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Başaran, Selman. İbn Hazm ve Hadisteki Metodu. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1977.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahihu’l-Buhârî. thk. Said Abdurrahman Musa el-Kazekî. Beyrut: Mektebetu’l-İslamî, 1405.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. el-Fusûl fî’l-usûl. thk. Muhammed Muhammed Tâmir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2010.
• Çap, Sabri. “Hadis Usûlünde Rivayetlerin Kaynağının Tespiti Meselesi”. Hadis Tetkikleri Dergisi 6/2 (2008), 101-130.
• Demir, Abdulalim. İmâmiyye Şîası’nda Sahâbe Tasavvuru (Ankara: TDV Yayınları, 2022), 74-124.
• Demirel, Harun Reşit. Adâlet Kavramı ve Şia’da Sahâbenin Adâleti Meselesi. Mütefekkir Dergisi 2/3 (2015), 41-76.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhammed b. Salih er-Râchî. Ummân: Beytü’l-Efkarü’d-Devliyye, ts.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. İshak İsfahânî. Kitâbu Tarihi İsbahân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Ali. el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Efendioğlu, Mehmet. Hulefâ-i Râşidîn Devri Sahâbe Anlayışı. İstanbul: İfav Yayınları, 2019.
• Erul, Bünyamin. Sahâbenin Sünnet Anlayışı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Everett K. Rowson. “İlk Dönem Medîne’de Efemineler”. çev. Ahmet Hakkı Turabi, Erhan Özden. Rast Müzikoloji Dergisi, 3/1 (2015), 1-31.
• Fevzi, İsmail Rıf’at. Menhecu İbn Hazm ez-Zâhiri fi’l-ihticâc bi’s-sünne. Mısır: Mansure : Darü’l-Vefa, 2009.
• Freyer, Hans. Din Sosyolojisi. çev. Turgut Kalpsüz. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1964.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Hüccetü’l-İslâm Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfa min ilmi’l-usul. thk. Süleyman el-Eşkâr. Beyrut: Dârü’r-Risâletü’l-Alemiyye, 2012.
• Güler, Zekeriya. Zâhirî Muhaddislerle Hanefî Fakihler Arasındaki Münakaşalar ve İhtilaf Sebebleri. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Humeydî, Ebû Abdullah Muhammed b. Fütûh b. Abdullah el-Mayurkî el-Ezdî. el-Cem’ beyne’s-Sahihayn: el-Buhârî ve Müslim. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1998.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kâsım Halef b. Abdülmelik b. Mes'ud. Kitabü’s-sıla fi tarihi e’immeti’l-Endelüs. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kitabi’l-Mısri, 1989.
• İbn Dihye, Ebü’l-Hattâb (Ebü’l-Fazl) Mecdüddîn Ömer b. el-Hasen b. Alî b. Muhammed b. Ferh. Edâʾü mâ veceb fî vazʿi’l-vazzâʿîn fî Receb. thk. Muhammed Zuheyr es-Saviş. Beyrut: Mektebetu’l-İslamî, 1. Basım, 1998.
• İbn Ebî Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. el-Ahâd ve’l-mesanî. Riyad: Daru’r-Râye, 1991.
• İbn Ebî Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. Kitâbü’s-sünne. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-İslamî, 1. Basım, 1982.
• İbn Ebî Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. Kitâbü’d-diyât. thk. Ebû Hacer Muhammed Zağlul. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1988.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Becâvî. Beyrut: Darü’l-Ceyl, 1412.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Lisânü’l-mizân. Beyrut: Müessesetü’l-A’lamî, 1986.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyatü’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. Beyrut: Dâru Sadır, 1978.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Mahmud Hamid. 8 Cilt. Kahire: Darü’l-Hadis, 2005.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. en-Nübez el-kafiye fî usûli ahkâmi’d-din. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısri, 1991.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. Usûl-i-dîn -Dinin Kaynaklarına Bir Bakış-. çev. İbrahim Aydın. İstanbul: İnsan Yayınları, 5. Basım, 2016.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd Zâhirî. el-Muhallâ. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Kahire: Dârü’t-Türas, 2005.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. Mâlikîler’in Eleştirilerine Cevap. çev. Osman Bayder. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2019.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. el-Müsevvede fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Dârü’l-kitâbi’l-arabî, ts.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Sikatüddin Ali b. Hasan b. Hibetullah. Târîhu Medîneti Dımaşk. Dımaşk: Matbuatü’l-Mecmai’l-İlmiyyi’l-Arabi, 1951.
• İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdirrahman eş-Şehrezurî. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. Dımaşk: Dâru’l-Fiker, 1986.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tahir. Kitabu tezkiretü’l-mevzuat. thk. Muhammed Emin Hancî. Mısır: Matbaatü’s-Seade, 1323.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tahir. Ma’rifetü’t-tezkira fi’l-ehâdîsi’l-mevzua. thk. İmadeddin Ahmed Hayder. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1985.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tahir. Mes’eletü’l-‘ulüvv ve’n-nüzûl fi’l-hadis. thk. Salahhaddin Makbul Ahmed. Kuveyt: Mektebetu İbn Teymiyye, t.y.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tahir. Kitâbü’s-semâ’. thk. Ebü’l-Vefa el-Merağî. Kahire: Vezaretü’l-evkaf, 1994.
• İşcan, Mehmet Zeki. “Dinî Bir Otorite Olarak Sahâbe Algısı”. İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe -Sahâbe Kimliği ve Algısı-. 205-218. Sakarya: Ensar Yayınları, 2013.
• Kaya, Hüsamettin. Zâhirî Mezhebinde Hadis ve Sünnet Anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kelvezânî, Ebu’l-Hattab Mahfuz b. Ahmed b. el-Hasen. et-Temhîd fi usûli’l-fıkh. 4 Cilt. Mekke, 1985.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. İslâm Düşüncesinde Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, 1999.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b Ahmed. Ahsenü’t-tekasim fî ma’rifeti’l-ekâlim. Leiden : E.J. Brill, 1967.
• Makdisî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tahir. Etrafü’l-garaib ve’l-efrad : min hadisi Resulillahi li’d-Dârekutnî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Makdisî, Muhammed b. Tahir. Zahiretü’l-huffâz el-muhrec `ale’l-hurûf ve’l-elfâz. Riyad: Dârü’s-selef, 1996.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavviz - Âdil Ahmed Ebû’l-Mevcûd. Beyrut: Dârü’l-fiker, ts.
• Mâzerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Ömer. el-Mu’lim bi fevâid-i Muslim. thk. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamiyye, 1992.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti: İslam Rönesansı. çev. Salih Şaban İstanbul: İnsan, 2000.
• Nisaburî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah Hâkim. Ma’rifetu ulumi’l-hadis. thk. Muazzâm Hüseyin. Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1977.
• Özafşar, Mehmet Emin. Hadisi Yeniden Düşünmek: Fıkhî Hadisler Bağlamında Bir İnceleme. Ankara : Ankara Okulu, 1998.
• Özmen, Ramazan. Hanbelî Usûlcülerin Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Özüdoğru, Bekir. “Sıhhat ve Delâlet Açısından Râvinin Rivayetine Muhalif Ameli”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/1 (2018), 131-164.
• Sem’ânî, Abdülkerim b. Muhammed. el-Ensâb. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cenân, 1. Basım, 1988.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. Usûlü’s-Serahsî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1414.
• Şirâzî, Ebû İshak Cemaleddin İbrâhim b. Ali b. Yusuf. Tabakâtü’l-fukahâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü’r-Raidi’l-Arabî, 1970.
• Tancî, Ebü’l-Fazl Bedr İmrânî. el-İsham bi-beyâni menheci İbn Hazm fî ta’lili’l-ahbar min hilâli kitâbihi’l-ihkâm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003. Türkan, Mustafa. İslam Hukuk Tarihinde Zahirilik: Davud ez-Zahiri Örneği. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2015.
• Ulu, Arif. Tâbiûnun Sünnet Anlayışı. İstanbul: Marmara İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Yıldırım, Enbiya. Hadiste Metin Tenkidi -Tarihi Süreç, Yeni Yaklaşımlar-. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnavut. Müessesetü’r-risâle, 1405.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-İ’ber fi habere men ğeber. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Kitabu tezkiretü’l-huffaz. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Ârabî, 1956.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Muhammed Tâmir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.