ZAZAKÎ DE ZERFÎ

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 1, 208 - 233, 30.06.2024

Ahmet Kırkan

https://doi.org/10.26791/sarkiat.1440088

Öz

Morfolojî de mijaranê tewr muhîman ra yewe zî zerf ê. Zerfî; karan, sifetan, nameyan, sifetkaran yan zerfan ra ravey yenê û nê grûban hetê zeman, mekan, cihet, senînîye, çendînîye, kêmye-zêdeyîye û persan ra temam kenê. Zerfî eslê xo de nameyî yê. Amancê na xebate zerfanê Zazakî analîzkerdiş, taybetmendîyanê zerfan îzahkerdiş û nimûneyan reyde şênberkerdiş o. Na xebate de zerfê zazakî goreyê kokê çekuye, goreyê bînayî û goreyê fonksîyonê zerfî ameyê dabeşkerdene. Her beş mîyanê xo de wayîrê binbeşan o û seba her binbeş zî gelek nimûneyî deyayê û nê nimûneyî ameyê îzahkerdene. Mîyanê kitabanê gramerê Zazakî derheqê zerfanê Zazakî gelek agahî ameyê dayene labelê kes nêeşkeno vajo ke nê agahî seba zerfanê Zazakî bes ê. Heta derheqê zerfan de yew tezê masterî ameyo amadekerdene. Sey zanistêko xoser ziwannasî zî kumulatîf a û her tim aver şina. Na xebate de berhemê verê cû nusîyayî ameyê tedqîqkerdene û kêmanîya nê berheman degêrîyaya. Xebatê ke Zazakî ser o nusîyayê nete de berhemê Erebî, Farisî, Tirkî, Soranî û Kurmancî zî etud bîyê nê berheman ra sûd gêrîyayo. Qandê cû kes eşkeno vajo ke na xebate muhîm a. Mîyanê xebate de 165 heban ra zêdeyêrî cumleyî sey nimûne deyayê û nê cumleyî analîz bîyê. Zerfî mîyanê cumle de cîya wezîfeyan îcra kenê. Goreyê kontekstê cumle çekuyê nameyî zî eşkenê sey zerfan wezîfe bivînê. Xebate de nê tewir nimûneyî zî deyayê. Zerfî heman dem de unsûrê sentaksî yê zî labelê na xebate de nê taybetmendîyan ser o nêvinderîyayo. Na xebate de metodê sey îzahkerdiş, nimûnedayiş û şirovekerdiş bikar ameyê.

Anahtar Kelimeler

Zazakî, ziwannasî, morfolojî, morfolojîyê nameyan, zerfî

ADVERBS IN ZAZAKI

Öz

One of the important subjects of morphology is adverbs. Adverbs are noun-derived words that precede verbs, adjectives, adjectival verbs or adverbs and complement them in terms of time, space, direction, quality, quantity, scarcity-multiplicity and question. The aim of the study is to analyze Zazaki adverbs, explain their properties and make them concrete with examples. In the study, adverbs used in Zazaki are classified according to their origins, structures and functions. Each section has its own sub-headings and many illustrative examples are given in each section and these examples are also explained. In the grammar books written on Zazaki, a lot of information about adverbs in Zazaki is given and a master's thesis on adverbs in Zazaki was prepared independently. However, it is not possible to say that these studies are sufficient. As a branch of science, linguistics is cumulative and progressive. Previous studies were evaluated and the deficiencies in these studies were tried to be eliminated. In addition to the works written on Zazaki grammar, linguistic works written in Persian, Arabic, Turkish, Sorani and Kurmanji were also utilized. Considering the classifications made on adverbs in these languages, adverbs have been tried to be explained. In this respect, this study is an original and important work. In the study, more than 165 sentences were given as examples and the adverbs in these sentences were analyzed. Adverbs are elements used in sentences with various functions. According to their usage areas, words with nouns can also be used as adverbs. Examples of these words are also given in the study. Adverbs are also a part of syntax, but this study does not focus on the syntax features of adverbs. Methods and techniques such as explanation, exemplification and interpretation were used in the study.

Anahtar Kelimeler

Zazaki, Linguistics, Morphology, Noun Morphology, Adverb

Zazacada Zarflar

Öz

Morfolojinin önemli konularından birisi zarflardır. Zarf; fiillerden, sıfatlardan, sıfatfiillerden veya zarflardan önce gelen ve onları zaman, mekan, yön, nitelik, nicelik, azlık-çokluk ve soru gibi yönlerden tamamlayan isim kökenli sözcüklerdir. Çalışmanın amacı Zazaca zarfları analiz etmek, özelliklerini açıklamak ve örneklerle somut hale getirmektir. Çalışmada Zazacada kullanılan zarflar; kökenlerine göre, yapılarına göre ve fonksiyonlarına göre tasnif edilmiştir. Her bölümün kendi içerisinde alt başlıkları vardır ve her bölümde açıklayıcı birçok örnek verilmiş ve bu örnekler de izah edilmiştir. Zazaca üzerine yazılan gramer kitaplarında zazaca zarflar ile ilgili birçok malumat verilmiş ve müstakil olarak Zazacadaki zarflar üzerine bir de master tezi hazırlanmıştır. Ama bu çalışmaların yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir. Bir bilim dalı olarak dilbilim kümülatif ve ilerlemeci bir yapıdadır. Daha önce yapılmış olan çalışmalar değerlendirilmiş ve bu çalışmalardaki eksik taraflar giderilmeye çalışılmıştır. Zazaca grameri üzerine yazılmış olan eserlerin yanı sıra Farsça, Arapça, Türkçe, Soranca ve Kurmanca yazılmış olan dilbilim eserlerinden de istifade edilmiştir. Bu dillerde zarflar üzerine yapılmış olan tasnifler göz önüne alınarak, zarflar açıklanmaya çalışılmıştır. Bu açıdan bu çalışma özgün ve önemli bir çalışmadır. Çalışmada 165’ten fazla cümle örnek olarak verilmiş ve bu cümlelerde bulunan zarflar analiz edilmiştir. Zarflar cümle içerisinde çeşitli fonksiyonlarla kullanılan unsurlardır. Kullanım alanlarına göre isim soylu sözcükler de zarf olarak kullanılabilmektedir. Çalışmada bu sözcüklere de örnekler verilmiştir. Zarflar aynı zamanda sentaksın bir bir parçasıdır ama bu çalışmada zarfların sentaks özellikleri üzerinde durulmamıştır. Çalışmada açıklama, örneklendirme, yorumlama gibi yöntem ve teknikler kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Zazaca, Dilbilim, Morfoloji, İsim Morfolojisi, Zarf

Kaynakça

• Adabeyi, Feyza. Estanekanê Sêwregi ra. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2005.
• Akalın Şükrü & vd.. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Akbana, Münevver. Waka Lu. İstanbul: Neşirxaneyê Vir, 2020.
• Aktuğ, Halil. Gramera Kurdî Kürtçe Gramer. İstanbul: Avesta, 2013.
• Alay, Okan. “Zazaca Halk Edebiyatı ve Esasları”, Sözden Yazıya Zazaca. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2019.
• Aldatmaz, Nadire Güntaş. Folklorê Kirmancan Ser o. Dîyarbekir: Weşanxaneyê Roşna, 2014.
• Aldatmaz, Nadire Güntaş. Sanikanê Mamekîye ra Mamekiye Masallarından. Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Türkiye'de Yaşayan Diller Enstitüsü Yayınları, 2013.
• Asmîn, Şeyda. Zeman Sey Fekê Kardî Bî (Hîkayeyê Koyî. Dîyarbekir: Weşanxaneyê Roşna, 2013.
• Atabay, Neşe, Kutluk, İbrahim, Özel, Sevgi. Sözcük Türleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1976.
• Ataoğlu Maaruf & Turhallı, Hüseyin. Astorê Terqnayeyî. Diyarbekir: Weşanxaneyê Roşna, 2023.
• Aykoç, Fêrgîn Melîk. Pêlên Zerya Rêziman. İstanbul: Ar Yayınları, 2021.
• Ayyıldız, Zülfükar. Va. Şanlıurfa: Elif Matbaası, 2019.
• Ballikaya, Huseyîn. Dêvo Kor Estanikanê Gimgimî ra. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2010.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Baran, Bahoz. Rêzimana Kurmancî. Diyarbakır: Belkî, 2012.
• Beki, Mela Aziz. Diwon Çebexçuri. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Berz, Koyo. Begê Dımıliyan. İstanbul: Vejiyaişê Tiji, 2001.
• Beytaş, Alî. Şaîsmayîl. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2012.
• Bingöl, İbrahim. Rêzimana Zazakî ya Devoka Gimgimê. Stenbol: Avesta, 2020.
• Böler, Tuncay. Türkiye Türkçesi Biçim Bilgisi-I. İstanbul: Kesit Yayınları, 2022.
• Bor, Îsmet. Mesele û Vistonik. Dîyarbekir: Weşanxaneyê Roşna, 2015.
• Can, Medet. Barkerdena Zerrî. Estembol: Kayhan Matbaacılık, 2012.
• Çağlayan, Hüseyin. 38 ra Jü Pelge (Tertelê Dêrsımi). İstanbul: Tij Yayınları, 2003.
• Çem, Munzur. Gula Çemê Pêrre. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2007.
• Çem, Munzur. Nuşteyî. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2019.
• Çem, Munzur. Türkçe Açıklamalı Kırmancca (Zazaca) Gramer. İstanbul: Deng Yayınları, 2003.
• Çîçek, Ali Aydın. Sayê Marû Estanikanê Xinis û Tekmanî ra. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2012.
• Çîçek, Murad. Mêşa Dengize Estanikanê Gimigîmî ra. İstanbul: Wêşanxaneyê Vateyî, 2014.
• Çiftçi, Hasan. Uygulamalı Farsça Grameri. Erzurum: Eser Ofset.2013.
• Çiya, Sait. Hirê Kıtabi. İstanbul: Neşırxaneyê Vir, 2020.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2019. 260.
• Esen, Abdullah. Mobese. Diyarbakır: Ajans J&J, 2023.
• Gencan, Tahir Nejat. Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1975.
• Grûba Xebate ya Vateyî. Sözlük Türkçe-Kırmancca (Zazaca), Ferhengê Tirkî-Kirmanckî. İstanbul: Vate, 2019.
• Gunduz, Deniz. Soro. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2010.
• Gunduz, Deniz. Türkçe Açıklamalı Kırmancca-Zazaca Dil Dersleri. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2009.
• Karaağaç, Günay. Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2019.
• Karan, Ali. Têmunek. İstanbul: Neşırxaneyê Vir, 2020.
• Kaya, Ayşe. Estanikê Bongilanê. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2018.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Kurdo, Qanatê. Rêzimana Kurdî Kurmancî-Soranî. Nûbihar: İstanbul, 2013.
• Kurij, Seyidxan. Arwûn û Lûy Sonikî Çoligî. Îstanbul: Nûbihar, 2014.
• Laçîn, Şahap. Estanikan û Meselayanê Gêlî ra. Dîyarbekir : Weşanxaneyê Roşna, 2016.
• Licokic, Mihanî. Sanikan û Deyîranê Licê ra. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2007.
• Malmîsanij, M. Kurmancca ile Karşılaştırmalı Kırmancca (Zazaca) Dilbilgisi. İstanbul: Vate Yayınevi, 2015.
• Merdimîn, WK. Diwan. Van: Weşanxaneyê Peywend, 2015.
• Mirza, Yismayil. Hevalé Roza Tenge (Hekaté Zazaki). Estemol: Analiz Basım Yayın, 2013.
• Mirza, Yismayil. Sileman I-II-III. Estemol: Ceylan Matbaacılık, 2020.
• Mutçalı, Serdar. Türkçe-Arapça Sözlük. İstanbul: Dağarcık, 2012.
• Ocek, Nezir. Waneyên Rêzimana Kurmancî. Van: Sîtav, 2014.
• Öztürk, Mürsel. Farsça Dilbilgisi. Ankara: Murat Kitabevi, 2013.
• Saint-Exupéry, Antoine De. Prenso Qij. İstanbul: Hîvda İletişim, 2022.
• Seçilmek, Kafur. Edebîyatê Fekkî yê Kirmanckî (Zazakî) yê Mintiqaya Sêwregi. İstanbul: Rûpel, 2019.
• Septioğlu, Pervin. Qerebegan Tarîx, Kultur û Cografya. İstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2019.
• Tan, Sami. Rêzimana Kurmancî. İstanbul: Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, 2011.
• Taş, Cemal. Roê Kırmanciyê. İstanbul: Tij Yayıncılık, 2007.
• Topaç, Bedrîye. Bero Sûr. Dîyarbekir: Weşanxaneyê Roşna, 2012.
• Xanlerî, Perviz Natil. Destûre Zebane Farisî. Tahran: Întişarate Tûs, 1368.
• Xoşnaw, Nerîman Ebdulla. Rêzimanî Kurdî. Stenbol: Weşanên Dara, 2021.
• Valêrî, Newzad. Demserrê Vîrî. İstanbul: Avesta, 2023.
• Yıldırım, Kadri. Temel Alıştırma ve Metinlerle Kürtçe Dilbilgisi (Kurmanci Lehçesi). Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi Türkiye'de Yaşayan Diller Enstitüsü Yayınları, 2012.
• Yonat, Mehmet. Analîzeke Sosyolînguîstîk li ser Morfolojîya Navderîya Devokên Kurmancî Başûrê Rojhilat, Başûrê Rojava û Bakur. Van: Weşanxaneya Peywend, 2021.
• Zîlan, Bîlal. Di Kitabê Muhemmedê Şêx Ensarî: "Raro Raşt" û "Me'lûmatê Dînîye" (Metn û Cigêrayîş). İstanbul: Weşanxaneyê Vateyî, 2017.