Hanefî Düşüncede Hakîkat-Mecâz İlişkisinin Kavranış Biçimine Etkisi Bakımından Sebep-İlletHüküm İlişkisi

Yıl 2018, Sayı: 30, 48 - 70, 31.03.2018

Ünal Yerlikaya

Öz

Hanefî düşüncede, hakîkat-mecaz ilişkisinin kavranış biçimine etkisi
bakımından ma’nen ittisâl-sûreten ittisâl ayrımı belirleyici bir işleve sahiptir.
Mâ’nen ittisal (amaçsal ilişki) tabiriyle, iki farklı hukukî düzenlemenin ortak bir
amaç için sevk edilmiş olmaları; sûreten ittisal (biçimsel ilişki) tabiriyle de
hüküm/ma’lûl-illet ve hüküm/müsebbeb-sebep ilişkisi kastedilmektedir. İki farklı
hukukî düzenleme arasında amaçsal bir ilişkinin varlığı halinde, hakîkat
anlamlarıyla her iki düzenlemeyi ifade eden lafızların mecaz yoluyla diğerini
ifade etmek üzere kullanımı söz konusudur. Benzer şekilde, hüküm-illet
ilişkisinde illeti temsil eden lafzın mecaz yoluyla hükmü ifade etmek üzere
kullanımı söz konusu olabileceği gibi hükmü temsil eden lafzın da illeti ifade
etmek üzere kullanımı söz konusudur. Hüküm-sebep ilişkisinde ise, hakîkat
anlamıyla sebebi temsil eden lafzın mecaz yoluyla hükmü ifade etmek üzere
kullanılabilmesine karşılık hükmü temsil eden lafzın sebebi ifade etmek üzere
kullanımı söz konusu değildir. Son olarak hanefî düşüncede, hakîkat-mecaz
ilişkisinin kavranış biçimi ile hanefî kıyas teorisi arasında bir tutarlılık olduğu
tespit edilebilmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Hanefî Hukuk Düşüncesi, Hakîkat-Mecaz İlişkisi, Ma’nen İttisâl, Sûreten İttisâl

Kaynakça

• Abdulazîz el-Buhârî, Alâuddîn b. Ahmed (ö. 730/1330), Keşfu’l-Esrâr an Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî, I-IV, Dâru’l-Kütübi’lIlmiyye, Beyrut 1418/1997. Apaydın, H. Yunus, “Kefâlet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002, C. XXV, ss. 168-177. el-Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed (ö. 786/1384), el-Inâye Şerhu’l-Hidâye (İbnu’l-Humâm’ın Fethu’l-Kadîr’i ile birlikte), I-X, Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 2003. Bardakoğlu, Ali, “Havâle”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1997, C. XVI, ss. 507- 512. Güman, Osman, “Serahsî’nin el-Mebsût Adlı Eseri Çerçevesinde Mecâz Delilleri”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XIII, S. 23 (2011/1), ss. 35-58. Hacak, Hasan, “Müşâ’”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2006, C. XXXII, ss. 151-152. el-Haddâd, Ebû Bekr Alî b. Muhammed (ö. 800/1398), el-Cevheratü’nNeyyira, I-II, Pakistan ty. el-Haskefî, Muhammed b. Alî b. Abdirrahmân b. Muhammed (ö. 1088/1677), ed-Durru’l-Muhtâr Şerhu Tenvîri’l-Ebsâr, Thk. Hanefî Düşüncede Hakîkat-Mecâz İlişkisinin Kavranış Biçimine Etkisi Bakımından Sebep-İlletHüküm İlişkisi Abdulmun’ım Halîl İbrâhîm, Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 1423/2002. İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz (ö. 1252/1836), Reddu’l-Muhtâr ale’d-Durri’l-Muhtâr, I-XIII, Dirâse, Ta’lîk ve Tahkîk: Âdil Ahmed Abdulmevcûd ve Alî Muhammed Muavvıd, Dâru Âlemi’l-Kütüb, Riyad 1423/2003. İbn Mâze, Burhânuddîd Ebu’l-Ma’âlî Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz elBuhârî (ö. 616/1219), el-Muhîtu’l-Burhânî fi’l-Fıkhı’nNu’mânî, I-IX, Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 2004. İbn Melek, el-Mevlâ Abdullatîf (ö. 797/1394), Şerhu Menâri’l-Envâr fî Usûli’l-Fıkh, Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 2004. İbn Nuceym, Zeynuddîn b. İbrâhîm b. Muhammed (ö. 970/1562), Fethu’l-Ğaffâr bi Şerhi’l-Menâr, Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 2001. Kâdîzâde, Şemsüddîn Ahmed b. Mahmûd el-Edirnevî (ö. 988/1580), Netâicu’l-Efkâr fî Keşfi’r-Rumûz ve’l-Esrâr/Tekmiletu Fethı’l-Kâdîr (Fethu’l-Kâdîr’in devamında 8, 9 ve 10. ciltler), Ta’lîk ve Tahrîc: Abdurrezzâk Ğâlib el-Mehdî, Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 1424/2003. Kahveci, Nuri, “Hanefî Fıkıh Usulü Literatüründe Mecazî Anlam”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 18, ss. 33-44. el-Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes’ûd (ö. 587/1191), Bedâiu’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’, I-X, Tahkik ve Ta’lîk: A. M. Muavvıd ve A. A. Abdulmevcûd, Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 2010. Koca, Ferhat, “Mecaz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2003, C. XXVIII, ss. 220-221. el-Merğînânî, Burhânuddîn Ebu’l-Hasen Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl (ö. 593/1197), el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mubtedî (Fethu’lKadîr içinde), I-X, Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 2003. Molla Husrev, Muhammed b. Ferâmuz b. Alî (ö. 885/1480), Mirâtu’lUsûl fî Şerhi Mirkâti’l-Vusûl, Fazilet Neşriyat, İstanbul ty. en-Nesefî, Ebu’l-Berakât Abdullâh b. Ahmed (ö. 710/1310), Keşfu’lEsrâr Şerhu’l-Musannif ale’l-Menâr, I-II, Dâru’l-Kütübi’lIlmiyye, Beyrut 1998. Özer, Salim, “Fukaha Ve Usulcülerin Hakikat Ve Mecaz Anlayışı”, Bilimname, S. XIII (2007/2), ss. 111-130. Peşe, Ahmet Muhammet, Te’sîr Teorisi Bakımından Fıkıh-Usûl İlişkisi (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2017.
• el-Pezdevî, Ebu’l-Usr Fahru’l-İslâm Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Huseyn (ö. 482/1089), Kenzu’l-Vusûl ilâ Ma’rifeti’l-Usûl, IIV (Abdülazîz el-Buhârî’nin Keşfu’l-Esrâr’ı ile birlikte), Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 1997. Sadruşşerîa, Ubeydullâh b. Mes’ûd b. Mahmûd (ö. 747/1347), et-Tavdîh li Metni’t-Tenkîh fî Usûli’l-Fıkh, I-II (et-Taftâzânî’nin etTelvîh’i ile birlikte), Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 1996. es-Semerkandî, Alâuddîn (ö.539/1144), Tuhfetu’l-Fukahâ, I-III, Dâru’lKütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 1984. es-Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl, (ö. 483/1090), Usûlu’s Serahsî, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 2005. _______Kitâbu’l-Mebsût (el-Mebsût), I-XXX, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut ty. es-Siğnâkî, Husâmüddîn Huseyn b. Alî el-Haccâc el-Buhârî (ö. 714/1314), el-Kâfî Şerhu’l-Pezdevî, Thk. Fahruddîn Seyyid Muhammed Gânit, I-V, Mektebetu’r-Ruşd, Riyad 2001. et-Tûrî, Muhammed b. Huseyn b. Alî el-Kâdirî el-Hanefî (ö. 1138/1725), Tekmiletu’l-Bahrı’r-Râik Şerhı Kenzi’d-Dakâik (elBahru’r-Râik’ın sonuda 7. 8. ve 9. ciltler), Daru’l-Kütübi’lIlmiyye, Beyrut 1418/1997.