ŞER’İYYE SİCİLLERİNE GÖRE ULUBORLU KAZASINDA AİLENİN YAPISI ve OLUŞUMU (1856-1876)

Yıl 2023, Sayı: 46, 212 - 244, 31.08.2023

Dilek Şenkul , Behset Karaca

Öz

Kadim zamanlardan beri varlık gösteren ve evrensel bir müessese olan aile, toplumun temel birimi ve çekirdeğini oluşturmakta olup; ailenin oluşumu ve yapısı zamana, mekâna ve kültüre göre değişkenlik arz etmiştir. Bu bağlamda hüküm sürdüğü geniş coğrafyası ve çok kültürlü yapısı ile Osmanlı toplumunda aile müessesini düzenleyen kurallar her ne kadar temelinde İslam hukuku esasına göre düzenlenmiş olsa da, diğer İslam devletleri ve toplumlarından farklı olarak kendine özgü bir tekâmül göstermiştir. Bu kapsamda Tanzimat döneminin Osmanlı aile yapısı Uluborlu kazası örnekleminde ele alınmıştır. Osmanlı sosyal tarih araştırmalarının ana kaynağını oluşturan şer’iyye sicillerine dayanarak yaptığımız çalışmada, Uluborlu kazasının 1856 ile 1876 yıllarını kapsayan şer’iyye sicillerindeki tereke, nikâh, mehir, boşanma ve nafaka kayıtları incelenerek kazanın aile yapısı ve ailenin oluşumu araştırma konumuzu oluşturmuştur. Tanzimat dönemi düşünsel yapısının ve reformlarının Uluborlu aile yapısına ve oluşumuna etkileri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Sosyal Tarih, Uluborlu Şeriyye Sicilleri, Aile.

Kaynakça

• T. C. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, MŞH, ŞSC. d, 8809, 152 MŞH, ŞSC. d, 8810, 153 MŞH, ŞSC. d, 8811, 154 MŞH, ŞSC. d, 8812, 155
• Acar, H. İ. (2000). İddet, İslam Ansiklopedisi, C. 21. TDV Yayınları.
• Acar, H. İ. (2005). İslam Hukuku Açısından Nişanlanma. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 23, 71-94. https://dergipark.org.tr/tr/pub/atauniilah/issue/2725/36266
• Acar, H. İ. (2007). Nişanlanma, İslam Ansiklopedisi, C. 33. TDV Yayınları.
• Acar, H. İ. (2010). Talâk, İslam Ansiklopedisi, C. 39. TDV Yayınları.
• Açıkel, A. ve Alkoç, Ş. S. (2021). Şer’îyye Sicillerine Göre Tokat’ta Aile (1811-1826), History Studıes, Volume: 13, Issue: 2, April, s. 379 – 406.
• Akgündüz, A. (1988). Şer’îye Sicilleri, C. I (Mahiyeti, Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler). TDV Yayınları.
• Akgündüz, A. (2009). İslam Hukuku ve Osmanlı Tatbikatı Araştırmaları. OSAV (Osmanlı Araştırmaları Vakfı) Yayınları.
• Aköz, A. (2006). Kanuni Devrine Ait 939-941/ 1532-1535 Tarihli Larende (Karaman) Şer’îyye Sicili. (2. Baskı) Tablet Kitapevi.
• Akşit, B. (2016). XIX. Yüzyıl Ortasında Uluborlu Kazasının Nüfus Yapısı, (Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı.
• Atar, F. (2007). Nikâh, İslam Ansiklopedisi, C. 33. TDV Yayınları.
• Atar, F. (2020). Muhalea, İslam Ansiklopedisi, C. 30. TDV Yayınları.
• Atsız, N. (1970). Âşıkpaşaoğlu Tarihi. Ötüken Yayınları.
• Aydın, M. A. (1989). Aile, İslam Ansiklopedisi, C.2. TDV Yayınları.
• Aydın, M. A. (2003). Mehir, İslam Ansiklopedisi, C. 28. TDV Yayınları.
• Aydın, M. A. (2014). Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet. Klasik Yayınları.
• Aydın, M. A. (2018). Osmanlı Aile Hukuku. (2. Baskı) Klasik Yayınları.
• Avcı, M. (2021). Türk Hukuk Tarihi. (10. Baskı) Atlas Akademi.
• Barkan, Ö. L. (1966). Edirne Askeri Kassamına Ait Tereke Defterleri (1545-1659). Türk Tarih Belgeleri Dergisi, 3(5-6), 1-479. https://belgeler.gov.tr/sayi/31
• Bilmen, Ö. N. (1985). Hukuku İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu II. Bilmen Yayınevi.
• Bolat, G. (2020). Tereke Kayıtlarına Göre 19. Yüzyıl Başlarında Aile: Rusçuk Örneği, Akademik İncelemeler Dergisi, S:1 C:15: s.367-392
• Bozkurt, F. (2015). Osmanlı Dönemi İstanbul Ailesi, Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C. 4.
• Canatan, K. (2011). Aile Kavramının Tanımı, K. Canatan & E. Yıldırım (Eds.), Aile Sosyolojisi. (Genişletilmiş 2. Baskı). Açılım Kitap.
• Cebeci, D. (2009). Tanzimat ve Türk Ailesi. Bilgeoğuz Yayınları.
• Cin, H. (1974). İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme. Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Çakır, İ.E. (2010). 16. Yüzyılda Ayntab Şehrinde Ailenin Demografik Yapısı (1539-1576), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9/1. s. 1-17.
• Çakır, İ.E. (2012). Osmanlı Toplumunda Eş ve Çocuk Sayısı, Statü, Servet: 1671-1678 Sofya Örneği, OTAM, 31/Bahar. S. 41-60.
• Çeker, O. (1992). Bikr, İslâm Ansiklopedisi, C.6. TDV Yayınları.
• Çetintaş, R. (2014). İslâm Hukukunda Evlenmeden Doğan Haklar Bağlamında Nafaka. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 24, 108-203. http://isamveri.org/pdfdrg/D02533/2014_24/2014_24_CETINTASR.pdf
• Çınar, H. (2000). 18. Yüzyılın İlk Yarısında Ayntab Şehrinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Demirel, Ö. (1990). 1700-1730 Tarihlerinde Ankara’da Ailenin Niceliksel Yapısı, TTK, Belleten, C. LIV/S. 211, Aralık, s. 945-962.
• Dinç, G. (2005). Şer’îyye Sicillerine Göre XIX. Yüzyıl Ortalarında Antalya’da Ailenin Sosyo Ekonomik Durumu. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 17(17), 1-19. DOI: 10.1501/OTAM_0000000407
• Duben, A. ve Behar, C. (1991-1996). İstanbul Hausehold Cambridge University Press, Türkçesi, İstanbul Haneleri, İstanbul İletişim Yayınları.
• Düstur, I. Tertip, İstanbul 1289, C. I, TBMM Kütüphanesi, Açıkerişim. s. 736-741.
• Düzdağ, M. E. (1983). Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. Enderun Kitabevi.
• Düzenli, P. (2007). Şeyhülislam Ebu Suud Efendi, Maruzat. Klasik Yayınları.
• Ekinci, E. B. (1991). Eski Hukukumuzda Nafaka, Türk Aile Ansiklopedisi, C.3. T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları.
• Ekinci, E. B. (2008). Osmanlı Hukuku. Arı Sanat Yayınevi.
• Ekinci, E. B. (2008). Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk. Arı Sanat Yayıncılık.
• Erbay, C. (2006). Nafaka, İslam Ansiklopedisi, C. 32. TDV Yayınları.
• Ercan, Y. (2001). Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler. Turan Kitapevi.
• Erdönmez, C. (2004). Şerİyye Sicillerine Göre Kıbrısta Toplum Yapısı (1839-1856), (Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Isparta.
• Faroqhi, S. (2004). Kadın ve Aile, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1600-1914). H. İnalcık & D. Quataert (Eds.), Eren Yayınları.
• Gerber, H. (1980). Society and Economy Position of Women in an Ottoman City, Bursa 1600-1700. İnternational Journal of Middle East Studies, 12(3), 231-244. https://www.jstor.org/stable/163000
• Gökmenoğlu, H. T. (1998). İslam Hukukunda Mehir, Mehir Dergisi, 2, 23-25. http://isamveri.org/pdfdrg/D01775/1998_2/1998_2_GOKMENOGLUHT.pdf
• Gökçe, E. (2014). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Hamid Sancağında Ailenin Oluşumu Üzerine Bazı Gözlemler. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(19), 48-50. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sbe/issue/23153/247315
• Güler, D. ve Ulutak, N. (1992). Aile Kavramının Tarihsel Gelişimi ve Türk Toplum Yaşantısında Aile. Kurgu Dergisi, 11, 51-76. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1501409
• Güler, İ. (2002). XVIII. Yüzyılda Aile: Sinop Örneği, Türkler Ansiklopedisi, C. 14, Ankara.
• Günay, H. M. (2007). Nüşuz, İslam Ansiklopedisi, C. 33. TDV Yayınları.
• Hatemi, H. (1976). Hukuka ve Ahlaka Aykırılık Kavramı ve Sonuçları. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• İnalcık, H. (1958). Osmanlı Hukukuna Giriş: Örfî-Sultanî Hukuk ve Fatih’in Kanunları. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 13(2), 102-126. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000000371
• Jennings, R. C. (1998). Gazi Tezi Üzerine Bazı Düşünceler. (S. Pay, Çev.) Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(7), 661-670. https://acikerisim.uludag.edu.tr/handle/11452/14019
• Karaca, B. (2012). XV. XVI. Yüzyıllarda Uluborlu Kazası, Fakülte Kitabevi, Isparta.
• Karaman, H. (1992). İslamın Getirdiği Aile Anlayışı, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C.2. T.C. Başbakanlık Araştırmaları Kurumu Yayınları.
• Kavuncu, M. (1999). Osmanlılarda Aile ve Kadın. Dini Araştırmalar Dergisi, 2(4) 143-168. https://dergipark.org.tr/tr/pub/da/issue/4441/61191
• Kınalızâde, A. (2010). Devlet ve Aile Ahlakı. (1. Baskı) K. Gurulkan (Eds.), İlgi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Konya Vilayet-i Salnamesi H. 1286- M. 1869. (2007). (I. Baskı), (M. Eminoğlu Çev.) Konya Büyükşehir Belediyesi.
• Köstüklü, N. (1996). Sosyal Tarih Perspektifinden Yalvaç’ta Aile (1892-1908). Günay Ofset.
• Köse, S. (1998). Hülle, İslam Ansiklopedisi, C. 18. TDV Yayınları.
• Kurt, A. (2012). Dünden Bugüne Türk Ailesi. M. Zincirkıran (Eds.), Türkiye’nin Toplumsal Yapısı. Nova Yayınevi.
• Kurt, A. (2013). Bursa Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi (1839-1876). Sentez Yayınları.
• Kurt, A. (2012). Osmanlı Aile Yapısı, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, S. 8.
• Ortaylı, İ. (2022). Osmanlı Toplumunda Aile. Kronik Yayınları.
• Özcan, T. (2012). Osmanlı Toplumunda Yetimlerin Himayesi ve Eytâm Sandıkları. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14, 103-121. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuilah/issue/978/11007
• Özkiraz, A. ve Gül, İ.B. (2016). Osmanlıdan Günümüze Türk Toplumunda Aile Yapısı ve Boşanma. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 18(30), 87-95. http://dergi.kmu.edu.tr/userfiles/files/11m.pdf
• Öztan, B. (2004). Medeni Hukukun Temel Kavramları. Turhan Kitabevi.
• Öztürk, H. (1990). Kınalızade Ali Çelebi’de Aile. T.C. Başbakanlık Aile Araştırmaları Kurumu.
• Öztürk, S. (1997). Tereke Defterlerine Göre İstanbul’da Aile. İstanbul Araştırmaları, Güz, 3, 22-24.
• Öztürk, S. (2002). Osmanlı’da Çok Evlilik, Türkler, C. X. Yeni Türkiye Yayınları.
• Özyürek, E. (2002). 158 Numaralı Uluborlu Şer’îyye Sicil Defteri ve Bu Sicilin Uluborlu Kent Tarihindeki Yeri H. 1311-1313 (1890-1892), (Yüksek Lisans Tezi) Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, Isparta.
• Sak, İ. ve Aköz, A. (2004). Osmanlı Toplumunda Evliliğin Karşılıklı Anlaşma ile Sona Erdirilmesi: Muhâla’a (18.Yüzyıl Konya Şer’îye Sicillerine Göre). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 15, 91-140. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/26281/276925
• Simav, S. (2007). 1844-1845 (h. 1260-1261) Tarihli Temettuat Defteri’ne Göre Uluborlu Kazası’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, (Yüksek Lisans Tezi) Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Isparta.
• Solak, İ. ve Gülenç, A. (2021). Osmanlı Devleti’nde Müslüman Halkın Aile Yapısı Üzerine Bir İnceleme: Tanzimat Dönemi Diyarbekir Örneği, USAD, Bahar / 14, s.345-365.
• Tabakoğlu, A. (1999). Osmanlı İçtimai Yapısının Ana Hatları, Osmanlı Ansiklopedisi (Toplum), C.4. Yeni Türkiye Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (1992). Osmanlı Toplumunda Aile, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, C.I. Türkiye Cumhuriyeti Aile Araştırmaları Kurumu Yayınları.
• Tucker E. J. (2008). Women, Family and Gender in İslamic Law. Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511841316
• Uğur, Y. (2010). Şer’îyye Sicilleri, İslam Ansiklopedisi, C.39. TDV Yayınları.
• Üçok, C. Mumcu, A. & Bozkurt, G. (2016). Türk Hukuk Tarihi. (18. Baskı) Turhan Kitapevi.
• Ünal, V. (2013). Geleneksel Geniş Aileden Çekirdek Aileye Geçiş Sürecinde Boşanma Sorunu ve Din. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6 (26), 588-602. https://www.sosyalarastirmalar.com/articles/geleneksel-gen-aleden-ekrdek-aleye-ge-srecnde-boanma-sorunu-ve-dn.pdf
• Ünver, İ. (1994). Bakire İzinnamesi. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 5(5), 529-524. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000225
• Yakut, E. (2008). XIX. Yüzyılda Orta Anadolu Bölgesi’nde Evliliğin Ortaya Çıkışı, Sona Ermesi ve Sonuçları. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 12(1), 237-266. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/789716
• Yaman, A. (1999). İslâm Aile Hukuku. Marifet Yayınları.
• Yavuz, C. ve Araz, Y. (2021). İbn Teymiyye’nin Talâk Çeşitleri ve Üç Talâk ile İlgili Görüşleri. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(1), 356-380. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1493962
• Yazır, H. Kur’an Meali, https:// www. Kuranmeali.net/ elmalili-hamdi-yazır-orijinal/ nisa-suresi 20. ayet. Htm.