KELAMIN METAFİZİKLE İMTİHANI -İsim ve Konu Merkezli Bir Tahlil: Dinî İlimden (İslam Kelamı) Felsefî İlme (Kelam Metafiziği) Evrilen Kelam-

Yıl 2019, Sayı: 43, 75 - 91, 31.12.2019

Fatih İbiş

Öz

İslamî
ilimler içinde kelamın konumu bedende başın diğer uzuvlara olan konumu gibidir.
Bu, dinin özünü, temelini teşkil eden itikadî ilkeleri ve konuları açıklaması
ve kanıtlamasına bağlı olarak diğer ilimlerin kelama muhtaç olmalarıyla ilgili
bir durumdur. Kelam, başlangıçta Mutezile ile önce akla, Eşarilerin erken dönem
temsilcileri (mütekaddimûn) ile sonra nakle, daha sonra yine Eşarilerin geç
dönem temsilcileriyle (müteahhirûn) felsefeye doğru evrilen yapısıyla kendi
içinde farklı bir gelişim seyrine sahiptir. Kelamın felsefîleşme süreci Gazzâlî
ile başlar. Sonrasında Fahreddin Râzî ile bu süreç zirveye taşınır. Râzî
sonrası oluşan damar tam olarak kelamî bir damar değil, felsefî, daha net
ifadesiyle metafizik bir damardır. Deyim yerindeyse Gazzâlî sonrası ortaya
çıkan kelam, Meşşâî/felsefî ekole alternatif bir dinî/teolojik yapılanma
çabasıdır. Bu süreç tabiî olarak kelamın metafizikleşmesini kaçınılmaz
kılmıştır. Metafizik hem ismi hem de konusuyla kendisi dışındaki ilimleri
kuşatan temellik iddiasıyla meydan okurken kelam bu meydan okumaya kayıtsız
kalamazdı. Sonuçta metafizikle girdiği amansız mücadelede kelamın isim ve konu
yönüyle belli oranda değişmeden kalması düşünülemezdi. 

Anahtar Kelimeler

kelam, metafizik, Gazzâlî, İsim, Konu

Kaynakça

• Ahterî Mustafa Efendi. Ahterî-i Kebir. İstanbul: Nadir Eserler Kitaplığı, 2014.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1996.
• Aristotelis. Metaphysica-ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ. Hermannvs Bonitz. Toronto: University of Toronto, 1901.
• Beydâvî, Nâsıruddin Ebû Said Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vil. Beyrut: Dâru Sâdır, 2001.
• Beydâvî, Kâdî Nâsıruddîn. Tavâliu’l-Envâr min Metâliil-Enzâr. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1991.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerif el-Hüseynî el-Hanefî. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2012.
• Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. Şerhu’l-Mevâkıf. neş. Mahmut Ömer ed-Dimyâtî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998, I-VIII.
• Çelgin, Güler. Eski Yunanca-Türkçe Sözlük. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ min İlmi’l-Usûl. tah. Dr. Hamza b. Züheyr Hâfız. Şirketü’l-Medinietü’l-Münevvera: Medine, 1993.
• Heidegger, Martin. Einführung In Die Metaphysik. Frankfurt: V. Klostermann, 1983.
• Heidegger, Martin. Nietzsche-II-Gesamtausgabe. Frankfurt: V. Klostermann, 1997, 6-2.
• Heidegger, Martin. Phänomenologie und Theologie. Frankfurt: V. Klostermann, 1970.
• İbiş, Fatih. “Bir Cümlenin İzini Sürmek: Şerhu’l-Akâid Hâşiyelerinde Kelam-Felsefe İlişkisi”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Eylül/2017, 4/8, s. 134-152.
• İbn Sînâ, Hüseyin b. Abdullah. eş-Şifâ/el-İlâhiyyât. Menşûrâtü’l-Mektebe Âyetillâh el-Uzmâ el-Mar‘aşî en-Necefî: Kum, 2012.
• Îcî, Adudüllah ve’d-Din el-Kâdî Abdurrahman b. Ahmed. el-Mevâkıf. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbi, ty.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Metafizik. sad. Refik Ergin. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2012.
• Khowarezmî, Abû Abdallah Mohammed İbn Ahmed İbn Jûsof al-Kâtib. Mafâtîh al-Olûm. Ed. G. van Vloten. E. J. Brill: 1968, Leiden.
• Macit, Muhittin. İbn Sînâ’da Metafizik ve Meşşâî Gelenek. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2012.
• Mütercim Âsım Efendi. Kamûsü’l-Muhît Tercümesi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014, I-VI.
• Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin Fahruddin. Kitabü’l-Muhassal. Kum: Matbaatü Emir, 1999.
• Subhî, Ahmed Mahmûd, Fî İlmi’l-Kelâm Dirâse Felsefiyye li Ârâi’l-Firaki’l-İslâmiyye fî Usûli’d-Dîn, Beyrut: Dâru’n-Nehdatü’l-Arabiyye, 1985.
• Teftâzânî, Sa‘düddin Mesud b. Ömer. Şerhu’l-Akaidi’n-Nesefiyye. İstanbul: Fazilet Neşriyat.
• Türker, Ömer. Metafiziği Yeniden Düşünmek. İstanbul: İlem Yayınları, 2013.
• Vural, Mehmet. İslam Felsefesi Sözlüğü. Ankara: Elis Yayınları, 2011.