HAFIZ HUSEYIN EFENDI OF RIZE AND HIS BOOK NAMED INTERPRETATION OF RAIYYE

Yıl 2020, Sayı: 45, 119 - 138, 31.12.2020

Alaaddin Salihoğlu

Öz

This article is about the interpretation of Hafız Huseyin Efendi of Rize (d. 1237/1821) that was written in Ottoman Turkish for Imam Shatibi’s (d. 590/1194) Raiyye. Hafız Huseyin Efendi whom we have limited information about his life was an Ottoman qurra and mudarris lived in Anatolia in the second half of 18th century. In this article, the method that he followed in his interpretation and the scientific value in terms of resmu’l-mushaf besides his life. In this context, we evaluated the explanations about the causes in the orthographic specifications of Quranic words, the explanations about the appendixes of Shatibi’s Mukni and his critiques about some scholars.

Anahtar Kelimeler

Hafız Huseyin Efendi of Rize, Interpretation of Raiyye, Shatibi, Raiyye, Resmu’l-Mushaf, Qiraat.

RİZELİ HAFIZ HÜSEYİN EFENDİ ve RÂ’İYYE ŞERHİ ADLI YAZMA ESERİ

Öz

Bu çalışma, hayatı hakkında elimizde sınırlı bilgiler olan, XVIII. asrın ikinci yarısında Anadolu coğrafyasında yetişmiş Osmanlı kurrâ ve müderrislerinden Rizeli Hâfız Hüseyin Efendi’nin (ö. 1237/1821), İmam Şâtıbî’nin (ö. 590/1194) Râ’iyye manzûmesine Osmanlı Türkçesi’yle yazmış olduğu şerhi konu almaktadır. Makalede, müellifin hayatının yanı sıra şerhte takip ettiği metot ve resmü’l-mushaf yönünden ilmî değeri üzerinde durulmuştur. Bu çerçevede, şerhte yer alan, Kur’an kelimelerinin imlâ hususiyetlerindeki illetlere yönelik açıklamalar, Şâtıbî’nin Mukni‘ üzerine yaptığı ilavelere dair açıklamalar ve müellifin bazı âlimlere yönelik yaptığı eleştiriler ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Rizeli Hafız Hüseyin Efendi, Râ’iyye Şerhi, Şâtıbî, Râ'iyye, Resmü’l-Mushaf, Kırâât

Kaynakça

• Adıvar, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, IV. Baskı, İstanbul, 1982.
• Ak, Ahmet, “Mâturîdîliğin Hanefilik ile İlişkisi”, Milel ve Nihal Dergisi, İstanbul, 2010, S. 2, ss. 223-240.
• ‘Alî el-Kârî, ‘Alî b. Sultân el-Herevî, el-Hibâtü’s-Seniyyetü’l-‘Aliyye ‘alâ Ebyâti’ş-Şâtıbiyyeti’r-Râ’iyye, (thk. ‘Abdurrahmân es-Südeys), Dâru Tayyibe el-Hadrâ’, I. Baskı, Mekke, 1440/2018.
• Altıkulaç, Tayyar, “el-Mukni’” md., DİA, 2006.
• Altunsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ayyıldız Matbaası, I. Baskı, Ankara, 1972.
• el-Bennâ, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî, İthâfü fudalâ’i’l-Beşer bi’l-Kırâ’âti’l-Erba‘ate ‘Aşer, (thk. Şa‘bân M. İsmâ‘îl), ‘Âlemü’l-Kütüb, I. Baskı, Beyrut, 1407/1987.
• Bursalı, Muhammed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Matba‘a-i ‘Âmire, İstanbul, 1333.
• el-Ca‘berî, Burhânüddîn İbrâhîm b. ‘Ömer, Cemîletü Erbâbi’l-Merâsıd fî Şerhi ‘Akîleti Etrâbi’l-Kasâ’id, (thk. M. Hudayr ez-Zevba‘î), Dâru’l-Gavsânî, I. Baskı, Dımaşk, 1431/2010.
• Cezar, Mustafa, Mufassal Osmanlı Tarihi, Güven Basımevi, İstanbul, 1971.
• Çetin, Abdurrahman, “Şâtıbî” md., DİA, 2010.
• ed-Dânî, Ebû ‘Amr ‘Osmân b. Sa‘îd, et-Teysîr fi’l-Kırâ’âti’s-Seb‘, (thk. Halef Hammûd eş-Şağdelî), Dâru’l-Endelüs, I. Baskı, Hâil, 1436/2015.
• ----------, el-Beyân fî ‘Addi Âyi’l-Kur’ân, (thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed), Merkezü’l-Mahtûtât ve’t-Türâs, I. Baskı, Kuveyt, 1414/1994.
• ----------, Kitâbü’n-Nakt, (thk. M. es-Sâdık Kamhâvî), Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, Kahire, ts.
• Durmuş, İsmail, “Zebîdî” md., DİA, 2013, c. XLIV, ss. 168-171.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî, es-Sünen, (thk. Şu‘ayb el-Arnâût v.dğr.), Dâru’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, Dımaşk, 1430/2009.
• Ebül‘ulâ Mârdin, Yûsuf Sıdkı Efendi Oğlu Ebül‘ulâ, Huzur Dersleri, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1951.
• Hamîtû, ‘Abdühâdî, Kırâatü’l-İmâmi Nâfi‘ ‘inde’l-Meğâribe: min Rivâyeti Ebî Sa‘îd Verş, Fas Evkâf ve Diyanet İşleri Bakanlığı yayın., Rabat, 1424/2003.
• Hasan Han, Muhammed Sıddîk, Ebcedü’l-‘Ulûm, (thk. ‘Abdülcebbâr ez-Zekkâr), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1978.
• İbtidâ-i Dâhil defteri, El Yazma, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar koleksiyonu, No. 8883.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddin Muhammed b. Muhammed, en-Neşr fi’l-Kırâ’âti’l-‘Aşr, (thk. ‘Alî M. ed-Dabbâ‘), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, ts.
• ----------------, Müncidü’l-Mukri’în ve Mürşidü’t-Tâlibîn, (haz. ‘Alî M. el-‘İmrân), yy., ts.
• ---------------, Gâyetü’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ’, (thk. Gotthelf Bergstraesser), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, I. Baskı, Beyrut, 1427/2006.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî, es-Sünen, (thk. M. Fuâd ‘Abdülbâkî), Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, Kahire, ts.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-‘Arab, (haz. Ahmed Fâris), Dâru Sâdir, I. Baskı, Beyrut, 1300.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Mûsâ, Kitâbü’s-Seb‘a fi’l-Kırâ’ât, (thk. Şevkî Dayf), Dâru’l-Me‘ârif, II. Baskı, Mısır, 1400.
• İpşirli, Mehmet, “Huzur dersleri” md., DİA, 1998.
• Fazlıoğlu, İhsan, “Osmanlı Döneminde ‘Bilim’ Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin Oluşmasındaki Yeri ve önemi”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 2003, S. 3, ss. 151-184.
• Kaçalin, Mustafa S., “Mütercim Âsım Efendi” md., DİA, 2006.
• Kara, İsmail, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, Dergâha yayın., IV. Baskı, İstanbul, 2016.
• el-Kittânî, ‘Abdülhayy, Fehresü’l-Fehârisi ve’l-Esbât, (haz. İhsân ‘Abbâs), Dâru’l-Garbi’l-İslâmiy, II. Baskı, Beyrut, 1402/1982.
• el-Lebîb, Ebû Bekir ‘Abdülganî, ed-Dürretü’s-Sakîle fî Şerhi Ebyâti’l-‘Akîle, (thk. ‘Abdülalî Za‘bûl), K.D.İ.B. yayın., I. Baskı, Katar, 1432/2011.
• Mahmut Zengin-Kübra Cevherli, “Osmanlı Medrese Sisteminde Eğitim-Öğretim Kadrosu Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Medreseleri Eğitim, Yönetim ve Finans Kongresi Tebliğleri, İstanbul, 2019, ss. 175-194.
• Maşalı, Mehmet Emin, Kur’ân’ın Metin Yapısı: Mushaf Tarihi ve İmlâsı, Otto yayın., II. Baskı, Ankara, 2015.
• el-Me‘âfirî, Ebû Bekir Muhammed b. ‘Abdillâh, Ahkâmü’l-Kur’ân, (M. ‘Abdülkâdir ‘Ata), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1424/2003.
• el-Mehdevî, Ahmed b. ‘Ammâr, Hicâü Mesâhif’l-Emsâr, (thk. Muhyiddin Ramadân), Mecelletü Ma‘hedi’l-Mahtûtâti’l-‘Arabiyye, Kahire, 1393/1973.
• Mekkî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî, el-Keşf ‘an Vücûhi’l-Kırâ’âti’s-Seb‘ ve ‘İlelihâ ve Hucecihâ, (thk. Muhyiddin Ramadan), Mecme‘u el-Lugati’l-‘Arabiyye, I. Baskı, Dımaşk, 1394/1974.
• Rizevî, Hâfız Hüseyin, Şerh-i Kasîde-i Râ’iyye, El Yazma, Beyazıt Devlet Kütüphanesi (BZD), No. 129.
• --------, Kasîdetü’ş-Şâtıbiyye Şerhi, El Yazma, Süleymaniye kütüphanesi Âşir Efendi koleksiyonu (SAŞ), No. 003.
• --------, ‘Akîletü Etrabi’l-Kasâ’id fi Esne’l-Makâsıd Tercümesi, El Yazması, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi (İSÜ), No. 5868.
• --------, Şerhu Mezûmeti’r-Râᵓiyye fi’l-Kırâât, Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi (ÇHH), No. 19 Hk 182.
• Ru’ûs Defteri, El Yazma, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri koleksiyonu, Müteferrik, No. 56, 66.
• es-Sehâvî, ‘Alemüddîn ‘Alî b. Muhammed, el-Vesîle ilâ Şerhi’l-‘Akîle, (thk. Mevlây M. el-İdrîsî), Mektebetü’r-Rüşd, II. Baskı, Riyad, 1424/2003.
• Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmanî, (haz. Nuri Akbayar), Tarih Vakfı Yurt Yayın., İstanbul, 1996.
• es-Süyûtî, Celâlüddîn ‘Abdurrahmân b. Ebî Bekir, el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, (thk. Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kurâniyye), K.F.M.B.K. yayın., Medine, 1426, c. V, s. 1784.
• Şemseddin Sâmî, Kâmûsü’l-A‘lâm, Mihrân Matba‘ası, İstanbul, 1311.
• Şentürk, Mustafa, “Mûsâ Cârullâh’ın ‘Târîhu’l-Kur’ân ve’l-Mesâhıf’ Adlı Eseri ve Tefsîr İlmi Açısından Değeri”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum, 2014, S. 42, ss. 107-125.
• Şeyhülislam, Kazasker ve Kadıların H. 1227-1233 arasındaki listesi, El Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi koleksiyonu, No. 3845, vr. 60/a.
• Taşdemirci, Ersoy, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Medreseler”, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Kayseri, 1989, S. 3, ss. 519-532.
• Taşkesenlioğlu, Lokman, “Mütercim Âsım ve Türk Dili ve Edebiyatı Açısından Önemi”, Mecmua Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Adıyaman, 2020, S. 9, ss. 84-94.
• Yılmaz, Okan Kadir, İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu, TDV yayın., İstanbul, 2017.
• ez-Zebîdî, es-Seyyid Muhammed Murtezâ Efendi, Tâcü’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, (thk. ‘Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Matba‘atü Hükûmeti’l-Kuveyt, Kuveyt, 1385/1965.
• -----------, el-Mu‘cemü’l-Muhtas, (thk. Nizâm M. Sâlih Ya‘kûbî v.dğr.), Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, I. Baskı, Beyrut 1427/2006.
• ez-Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır, el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, (thk. M. Ebü’l-Fadl İbrâhim), Mektebetü Dâri’t-Türâs, Kahire, ts.