ÂŞIK PAŞA’NIN GARİBNÂME ADLI ESERİ BAĞLAMINDA DİN-HUKUK-AHLAK İLİŞKİSİ AÇISINDAN ADALET KAVRAMI

Yıl 2022, Sayı: 48, 133 - 154, 30.06.2022

Ümmühan Ark

Öz

Din, hukuk ve ahlakın her üçü de toplumsal hayatı düzenleme amacı güden normatif yapılardır. Aynı şekilde her üçü de değerler alanı ile ilgilenir ve olması gerekene yönelir. Bu yapılar içerisinde din iyi-kötü, doğru-yanlışın belirleyicisi konumunda yer alırken ahlak, dinin belirlediği bu değerlerin kişinin vicdanında bir yankı bularak yaşantıya dönüşmesi ile ilgilenir. Diğer yandan hukukun ise birtakım yaptırımlar koyarak din ve ahlakın hedeflediği değerlerden sapmaları önlemek gibi bir görevi vardır. Kural koyuculuğu ve yaptırım gücü bakımından ilk bakışta hukuk, ahlaktan daha güçlü bir yapı olarak düşünülse de hakikatte öyle değildir. Çünkü hukuk yürürlükte olması için dışarıdan bir güce ve otoriteye ihtiyaç duyan bir takım şekil ve kurallardan ibarettir. Oysa ahlak, varlığının içeriden oluşu yanında hukuka meşruiyet kazandıracak ilkelerden oluşması ve hukuka uygun davranışları teşvik etmesi bakımından önemlidir. Aslında hukukun, otoritesini ahlaki ve vicdani olandan aldığını ve hatta bu ahlaki ve vicdani ilkelerin normatif hale getirilmesiyle oluştuğunu ifade etmek gerekir. Nitekim vicdani-ahlaki değerlere uymayan bir hukuk kuralının uzun süre yürürlükte kalması mümkün değildir.
Hukuktan farklı olarak fıkıh ise iman esaslarıyla ve ahlaki değerlerle olan bağı sayesinde gücünü; katı kurallardan ve yaptırımlardan değil, coşkulu, samimi kişiyi aynı zamanda manevi doyuma da götüren bu yapıların bir bütün halinde senkronize olmuş varlığından almaktadır. Nitekim bu şekil ve kurallar, toplumsal ve kültürel yapılarla bağlantılı olarak değişkenlik gösterir, sonsuza kadar kalıcı ve değişmez değildir. Oysa kalıcı ve canlı olan, akide ve ahlaki değerlerle kurulan bağ sayesinde elde edilen ilkelerdir. Bu ilkelerin ne zaman ve nasıl hayat bulacağı fıkhın geçici ve örfi olan yanını gösterir. Dogmatik yanına tutunarak fıkhı yalnızca bu şekil ve kurallardan ibaret kılmak, onun dinamizmine ket vurmak anlamına gelebileceği gibi fıkhı, hayatta karşılığı olmayan basmakalıp bir yapı haline de dönüştüreceğinden bu bağın kurulması oldukça önemlidir. Esasen Kur’an’da da hukuk ile ahlakın iç içe olduğu görülür. Ahlaki ilkeler ahkam ayetlerinin içerisine yerleştirilmiştir. Böylece Kur’an bir yandan nazil olduğu dönemin uygulamaları üzerinden sosyal ve hukuki yapıyı eleştirirken diğer yandan da ilkesel olan ile yerel olanın ayrımına dair ipuçları sunar. Bu çalışmanın amacı, 14. yüzyılda Anadolu’da önemli bir âlim ve mutasavvıf olan Âşık Paşa’nın Türk İslam geleneğinin önemli manzum metinlerinden olan Garîb-nâme isimli eserinden bu bağın kuruluşuna dair bazı örnekler sunmaktır. Çalışmada din-hukuk-ahlak ilişkisi “adalet” kavramı çerçevesinde ele alınacaktır.
“Adalet” bir değer olarak dinin ve ahlakın konusu olduğu gibi aynı zamanda hukukun da temel amacıdır. Kur’an’da sık sık bir ilke ve değer olarak “adalet” kavramına atıf yapılmıştır. Bu bağlamda adil kişinin özellikleri, adaletin gerçekleşmesinin şartları, gerçekleşmediği takdirde dünyevi ve uhrevi sonuçları üzerine ‘Âşık Paşa’nın yaptığı değerlendirmeler önemlidir. Âşık Paşa Garîb-nâme’de öncelikle bu yolda nefsin terbiye edilmesi, gönlün ve vicdanın eğitilerek kâmil bir dereceye ulaşılması için dini ve ahlaki öğütler verir. Eser, üslubu ve muhtevası ile canlı ve tesirli bir biçimde “adalet” ilkesinin işlenmesi ve içselleştirilmesine dair iyi bir örnektir. Bu sebeple kültürel devamlılık açısından yeni çalışmalara bir ilham kaynağı olarak ele alınması faydalı olacaktır.   

Anahtar Kelimeler

Din, Hukuk, Ahlak, Adalet, Âşık Paşa, Garib-nâme

Kaynakça

• Akseki, Ahmet Hamdi, Ahlak Dersleri, DİB. Yayınları, Ankara 2016.
• Arslan, Z. Mesut, “Milletlerarası Hayatta Ahlak”, İnsan Hakları (Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Türk Grubu, 1947, c. 11.
• Âşık Paşa, Garibnâme, çev. Kemal Yavuz, TDK. Yayınları, İstanbul 2000. Bardakoğlu, Ali, İslam Işığında Müslümanlığımızla Yüzleşme, KURAMER, İstanbul 2016. ,“Ahlakın Fıkıh Kuralları Arasında Buharlaşması”, Eskiyeni Güz 2017, sayı 35, s. 51-94.
• Can, Nevzat, “Çağdaş Siyaset Felsefesinde Adalet Kavramının Yeri ve Önemi”, Felsefe Dünyası, sayı 45, 2007, s. 1.
• Canatan, Kadir, “Ahlakın İmkân ve Koşulları”, Yetkin Düşünce, Ahlak ve Menfaat, Yıl:1, Sayı:4 2018.
• Çağrıcı, Mustafa, “Adalet” DİA. İstanbul 1988, c. I, 344. ,“İtidal” DİA. İstanbul 2001, c. 23. 456-457. ,“Kıst”, DİA. Ankara 2002, c. 25, s. 502-503. ,“Ahlaki Müeyyide”, İslam Ahlakı Temel Konular Güncel Yorumlar, Edt. Aydın, M. Şevki - Adanalı, Hadi, DİB. Yayınları, Ankara 2017. , Ana Hatlarıyla İslam Ahlakı, Ensar Neşriyat, İstanbul 2019.
• Çağıl, Orhan Münir, Hukuka ve Hukuk İlmine Giriş (Hukuk Başlangıcı Dersleri I-II), Fakülteler Matbaası, İstanbul 1988.
• Direk, Zeynep, “Yasanın Kaynağı Üzerine”, Başkalık Deneyimi, İstanbul 2005 içinde.
• Güler, İlhami, İman-Ahlak İlişkisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2016. ,“Pozitif Yasa (Hukuk-Kanun) ve Vicdan Arasında Adaleti (Allah’ı Arama”, Yetkin Düşünce, Ahlak ve Menfaat, Yıl:1, Sayı:4 2018.
• İbn Miskeveyh, Tehẕîbü’l-aḫlâḳ, çev. Abdülkadir Şener, İsmet Kayaoğlu, Cihat Tunç, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1983, s. 34.
• İsfahani, Râgıb el-Müfredât, çev. Abdülbaki Güneş, Mehmet Yolcu, Çıra Yayınları, İstanbul 2012.
• Kut, Günay, “Âşık Paşa”, DİA. İstanbul 1991, c.4, sy. 1.
• Kutluer, İlhan, “Müsâvât” DİA. İstanbul 2006, c. 32, 76-79.
• Pattabanoğlu, Fatma Zehra, “Kozmolojik ve Epistemolojik Perspektiften Âşık Paşa’da İnsan Anlayışı”, Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyum Bildirileri I, Ankara 2020.
• Ovacık, Zübeyr, “Âşık Paşa’nın “Garibnâme”sinde Siyaset Düşüncesi”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, Mart 2016, Sayı 29.
• Şevkani, Muhammed b. Ali, Fethu’l-kadir, Beyrut, 1991.
• Yaran, Cafer Sadık, “İslam Ahlakında Erdem” İslam Ahlakı Temel Konular Güncel Yorumlar, Edt. M. Şevki Aydın-Hadi Adanalı, DİB. Yayınları, Ankara 2017.
• Yıldırım, Mustafa, Mecellenin Külli Kaideleri, İzmir, 2000, s. 108.
• Yılmaz, Ömer- Sırım, Veli, “Zekât-Sosyal Adalet İlişkisi: Gelir Dağılımındaki Adaletsizliklere İlişkin Teorik Yaklaşımlarla Mukayeseli Bir İnceleme”, Namık Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Metinleri, 2017, sayı: 1, s. 76-85.