CEZAYİR’DE İSLAMİ HAREKET: İSLAMÎ SELAMET CEPHESİ (FIS)

Yıl 2022, Sayı: 49, 214 - 237, 20.12.2022

Yasemin Varlıoğlu Menemen , Kamile Ünlüsoy

Öz

Tarihsel süreçte Cezayir, Batılı ülkelerin işgaliyle uzun yıllar dinî ve kültürel asimilasyona maruz kalan İslam ülkelerinden biridir. XVI. yüzyıldan itibaren İspanyol işgaliyle başlayan bölgedeki Hıristiyan hâkimiyeti, Osmanlı’nın Cezayir’de kontrolü ele geçirmesiyle (940/1534) kesintiye uğramıştır. İngiltere’nin Mısır’ı işgalinden sonra (1812) Fransa, Cezayir’de bulundurduğu konsolosluk üzerinden kendine deniz aşırı sömürge olarak bu ülkeyi işgal etmenin yollarını aramıştır. Eline geçirdiği ilk fırsat, Yelpaze olayından (1827) sonra Cezayir’de hakimiyeti ele geçirmiştir.
Bu tarihten tam bağımsızlığın elde edildiği 1962’ye kadar devam eden işgal süresinde başta Abdülhamîd b. Bâdîs (ö.1940), Mâlik b. Nebî (ö.1973), Messali Hac (ö.1974), Ferhat Abbas (ö.1985) gibi İslamcı aktivist ve düşünürler ile bunlar etrafında toplanan Cezayir halkı sömürge karşıtı tavırlarını istikrarlı bir şekilde sürdürmüşlerdir. Böyle bir karşı koyuşun ürünü olan İslamî Selamet Cephesi de 6 Eylül 1989’dan Mart 1992’ye kadar Cezayir siyasi tarihinde adından söz ettiren dinî-siyasî temelli bir oluşumdur. Kuruluşunda Abbas Medeni (ö.2019), Ali Belhac ve Şeyh Ahmed Sahnûn gibi İslamcıların etkin bir şekilde rol aldığı bu teşkilat, bağımsızlık sonrasında şeriat temelli bir İslam devletine ihtiyacın olduğunu savunmuş ve bu gayeyle bildiri yayınlayarak, protestolar düzenleyerek ve aktif siyasete katılarak kendi manifestolarını tüm dünyaya duyurmak istemiştir.
Kuruluşundan itibaren siyaset, eğitim, ekonomi ve kültürel alanlarda köklü bir ıslahat planı yapan İslamî Selamet Cephesi, İslam kültürü temelini koruyan, şeriatın gerektirdiklerini layıkıyla yerine getiren bir İslam toplumu inşasında eğitimin şart olduğunu vurgulamıştır. İslam devleti ve şeriatle yönetim talebinde, demokrasiyi ve sömürgenin sunduğu her türlü asimilasyonu sapkınlık olarak nitelendiren İslamî Selamet Cephesi, Arapçayı Kur’an ve sünnet dili olması yönüyle üstün görmüş ve bu dil etrafında tüm kitlelerin birleşebileceğini savunmuştur. Kadın konusunda temel hakların korunacağı hususunda halka güvence veren cephe, iktisadi alanda İslami bankaların halka faizsiz kredi temin etmeleri ve fonlarını halkın yararına olacak şekilde düzenlemeleri gerektiğini savunmuştur.
İslamî Selamet Cephesi, bu fikirleriyle halk nezdinde büyük bir itibar kazanmış ve çok partili sisteme geçildikten sonra 1990’da yapılan yerel seçimlerde büyük bir başarı sağlamıştır. Ancak akabinde yapılacak genel seçimlerde de aynı başarıyı sağlayacağı anlaşılınca bu durumdan rahatsız olan Şadli Cedîd yönetimi genel seçimleri ertelemiştir. Birinci turda yapılan seçimlerin galibi İslamî Selamet Cephesi çıkınca, ikinci tur yapılmadan Şadli b. Cedîd darbeyle yönetimden indirilmiş ve yerine geçen Muhammed Buteflika, Mart 1992’de Selamet Cephesini kapatarak faaliyetlerine son vermiştir.
Bu makalede amacımız, İslamî Selamet Cephesi’nin din ve siyaset anlayışını bilimsel metotlarla ortaya koymaktır. Bu gayeyle öncelikle Cezayir’in sömürge dönemlerindeki dinî ve siyasî durumundan bahsedilmiş, bu dönemde İslamcı aydınların ve Cezayir halkının sömürge karşısında nasıl bir duruş sergiledikleri üzerinde durulmuştur.İslamî Selamet Cephesi’nin oluşumuna katkı sağlayan İslamcı şahsiyetler hakkında bilgi verildikten sonra hareketin teşekkül sürecine ve dinî, siyasî görüşlerine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Cezayir, İslami Selamet Cephesi, İslam devleti, Abbas Medeni, siyaset

Islamic Movement in Algeria: Islamic Salvation Front (FIS)

Öz

In the historical process, Algeria is one of the Islamic countries that has been exposed to religious and cultural assimilation for many years with the occupation of Western countries.The Christian domination, which started with the Spanish occupation in the region from the 16th century, was interrupted when the Ottomans took control of Algeria (940/1534). After British occupation of Egypt (1812), France sought ways to invade this country as an overseas colony through its consulate in Algeria. After the Fan event (1827), that the first opportunity France got, seized power in Algeria.
Islamist activists and thinkers such as Abd al-Hamid Ben Badis (d.1940), Malek Bennabi (d.1973), Ferhat Abbas (d.1985) and Messali Hadj (d.1974) and the Algerian people gathered around them consistently maintained their anti-colonial attitudes during the occupation period, which continued from this date until 1962 when full independence was achieved. The Islamic Salvation Front, the product of such an opposition, was a religious-political based organization that made a name for itself in Algerian political history from September 6, 1989 to March 1992. This organization, in which Islamists such as Abbas Madani (d.2019), Ali Belhac and Sheikh Ahmed Sahnun took an active role in its establishment, argued that they needed a sharia-based Islamic state after independence, and for this purpose they published their own manifestos by issuing declarations, organizing protests, participating in active politics.
The Islamic Salvation Front, which has made a radical reform plan in the fields of politics, education, economy and culture since its establishment, has emphasized that education is a need in the construction of an Islamic society that preserves the Islamic culture and fulfills the requirements of the Shari’a. The Islamic Salvation Front, describing democracy and all kinds of assimilation offered by the colony as heresy in its demand for the Islamic state and rule by sharia, regarded Arabic as superior in terms of being the language of the Qur’an and the Sunnah, and argued that all masses could unite around this language. The front, which gave assurance to the public that the fundamental rights of women would be protected, argued that Islamic banks in the economic field should provide interest-free loans to the public and arrange their funds in a way that would benefit the people.
With these ideas, the Islamic Salvation Front gained a great reputation in the eyes of the people and achieved great success in the local elections held in 1990 after the transition to the multi-party system. However, when it was understood that it would provide the same success in the general elections to be held afterwards, Şadli Cedid administration, which was disturbed by this situation, postponed the general elections. When the Islamic Salvation Front emerged as the winner of the elections held in the first round, Sadli b. Jadid was overthrown by a coup d'état and his successor, Mohammed Bouteflika, closed the Salvation Front in March 1992 and ended its activities.
Our aim in this article is to reveal the understanding of religion and politics of the Islamic Salvation Front with scientific methods. For this purpose, first of all, the religious and political situation of Algeria during the colonial period was mentioned, and the anti-colonial attitudes of the Islamist intellectuals and Algerian people in this period was examined. After dwelling on the Islamist personalities who contributed to the formation of the Islamic Salvation Front, the formation process of the movement and its religious and political views are given.

Anahtar Kelimeler

algeria, Islamic Salvation Front, Islamic state, Abbas Madani, politics

Kaynakça

• Abdurrahman, Mufid. “Cezayir’de İslamcıların İktidara Gelecekleri Tahmininde Bulunan CIA Yetkilisi ile Söyleşi Graham Fuller: Cezayir Birkaç Sene İçerisinde Kapsamlı Bir Kanlı İç Savaşa Girecek”. çev. Ahmed Rânâ. İktibas 15/220 (Nisan 1997), 17-21.
• Ali, Zeki. “Cezayir Müslümanları”. Selâmet Dergisi 1/24 (31 Ekim 1947), 11.
• “Ali Belhac kimdir?”. Doğru Haber. 13.04.2022. https://dogruhaber.com.tr/haber/828727-ali-belhac-kimdir, (Erişim Tarihi 05.09.2022).
• Amireş, Muhammed. “Cezayir’de İslamî Kurtuluş Cephesi (İslamî Selamet Cephesi) (1988-1991)”. çev. Haluk Ersoy. Dünya ve İslam 8 (1 Ekim 1991), 75-84.
• Abdel Razek Abdallah, Safiye Karabacak. “Cezayir İslami Selamet Cephesi lideri Medeni’nin cenazesi defnedildi”. Anadolu Ajans, 27.04.2019. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/cezayir-İslamî-selamet-cephesi-lideri-medeninin-cenazesi-defnedildi/1464271 (Erişim Tarihi 29.12.2021).
• Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi (2). İstanbul: Ensar Neşriyat, 13. Baskı, 2015.
• Baktıaya, Adil. “1830: Fransa’nın Cezayir’i İşgali, Abdülkadir’in Yükselişi ve Amerika’nın Kamuoyunda ‘Abdülkadir’ Hayranlığı”. Ortadoğu Etütleri 1/2 (Ocak 2010), 144-169.
• Baloğlu, Leyla Nur. Batı Medyasında Cezayir İslamî Selamet Cephesi Hareketi (1989-1992). Karabük: Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Bircan, A. Burak. “Cezayir’de Tarihle Randevu”. İktibas 8/142 (Ekim 1990), 10-12.
• “Cezayir’de Halk Allahuekber Dedi”, (yazarı belirtilmemiş). İktibas8/139 (Ekim 1990), 40-41.
• “Cezayir Cuntası FIS - Mandela Görüşmesini Protesto Etti”, (yazarı belirtilmemiş), Haksöz, 60, (Mart 1996), 46.
• “Cezayir’de Yeni Dönem”. (yazarı belirtilmemiş). Olaylara Objektif15, (Temmuz 1990), 4.
• “Cezayir’de Halk Allahuekber Dedi”. (yazarı belirtilmemiş). İktibas8/139 (Ekim 1990), 41.
• Collier, Paul - Sambanis, Nicholas. Africa Understanding Civil War: Evidence and Analysis. Washington: The World Bank Publisher, 2005.
• Çakır, Yılmaz. “Emperyalistlerin Maskesi Cezayir’de Düştü!”. Haksöz 11 (Şubat 1992), 1-5.
• Çapar, Onur. “Manda Yönetiminden Sonra Tunus ve Cezayir’de Siyaset Kurumu”. Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi 6/2 (Ağustos 2020), 21-42.
• Dağ, Ahmet Emin. “Bedeli Ağır Dönüşüm Cezayir”. Gerçek Hayat 20 (9 Mart 2001), 10-11.
• Danişmend, İsmail Hamdi. İzahlı Osmanlı Kronolojisi (1703-1919). 4. Cilt.İstanbul: Doğu Yayınevi, 2. Baskı, 2011.
• Dayfallah, Muhammed. “Hûvârî Bû Medyen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/64-66. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• “Demokrasi Kafirliktir”, (yazarı belirtilmemiş), İktibas, 10/158 (Şubat 1992), 46.
• Dursun, Davut. “Cezayir”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 7/489-494. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Entelis, John P. - Arone, Lisa J. “Karışıklık İçindeki Cezayir: İslam, Demokrasi ve Devlet”. çev. Mehmet Çevik. Dünya ve İslam Dergisi 15 (1993), 49-64.
• Erinç, Sırrı. “Cezayir”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 7/483-485.İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• “Ferhat Abbas”, haz. Amy Tikkanen, Britannica.https://www.britannica.com/biography/Ferhat-Abbas, (Erişim Tarihi 4.08.2022).
• Fulûsî, Mes’ûd b. Mûsa. El-İmâm Abde’l-hamîd b. Bâdîs. Cezayir: Dâru’l-Kurtuba, 2006.
• Gülşen, Hidayet. “Abbas Medeni: “İran Bizim Modelimiz Değil””. Olaylara Objektif 15 (Temmuz 1990), 8-9.
• Gümrükçüoğlu, Hüseyin Avni. Cezayir İç Savaşı’nda Fransa’nın Etkisi (1992-2002). İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Hajjoz, Abdul Razzak. Malik Bin Nebi’ye Göre Eğitimin Dini Boyutu. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Harmon, Daniel E..Africa-Algeria. Malezya: Mason Crest Publishers, 2008.
• Hıntz, Martin. Algeria. Canada: Children’s Press, 2006.
• Hüsam el-Hıdât. “el-Cebhetü’l-İslâmiyyetüli’l-İnkâz”, Bevvâbetü’l-Harekâti’l-İslâmiyye, 9 Şubat 2021,https://www.İslamîst-movements.com/28791, ( Erişim Tarihi 12.09.2021).
• Hizmetli, Sabri. “Cezayirli Çağdaş Alim İbn Badis ve Yenilikçiliği”, İslamî Araştırmalar 7/3-4 (1994), 223-236.
• Hizmetli, Sabri. “Türklerin Yönetimi Döneminde Cezayir’in İdaresi ve Kurumları”, Belleten 58/221 (1994), 71-117.
• Hunter, Clarance T. “The Islamic Fundamentalist Movement in Algeria”. Washington D.C.: The Industrial College of the Armed Forces National Defense University, 1993.
• “İslamî Selamet Cephesi ve Nahda Davadan Döndü mü?”. (yazarı belirtilmemiş).Gerçek Hayat 21, (Mart 2001), 7.
• Kahraman, Alim. “Dilini Kaybeden Ülke”. Yedi İklim 3/4 (1992), 74-76.
• Kahraman, Kemal. “Cezayir”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 7/488-489. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Karayürek, Esra Çimen. “Cezayir Bağımsızlık Savaşında Kadınların Katkısı”. Akdeniz Havzası ve Afrika Medeniyetleri Dergisi 1/3 (2021). 65-69.
• Karlığa, Bekir. “Cezayir’in Fransızlar Tarafından İşgali ve Bir Tanığın Tespitleri”. Yedi İklim, 3/4 (1992), 87-91.
• Kaya, Taylan Özgür. “Bölgesel Bir Kompleks Olarak Mağrip”. Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 6/1 (2016), 639-666.
• Kayapınar, Selda. Cezayir’in Fransa Tarafından İşgali.Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• “Kılıçla Geldi Kılıçla Gitti”. (yazarı belirtilmemiş). Altınoluk78, (Ağustos 1992), 40.
• “Kur’ân Cezayir’de Hakim Olacak”. (yazarı belirtilmemiş).Olaylara Objektif 15 (Temmuz 1990), 7.
• Kureyşi, Ali. Malik Bin Nebi’ye Göre Toplumsal Değişim. çev. Mustafa Altunkaya. İstanbul: Ekin Yayınları, 2002.
• Kuşçu, Mehmet. “Cezayir, Abbas Medeni ve İslamî Çözüm”. Haksöz 12 (Mart 1992), 12-13.
• Lahsen, Bedran B. Malik Bin Nebi’de Medeniyet Sosyo-Entelektüel Temeller. çev. İbrahim Kapaklıkaya. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2. Baskı, 2018.
• Larson, Norman Raymond. Islamic Resurgence In Algeria: The Rise of The Islamic Salvation Front. Austin: The University of Texas, Master’sThesis, 1993.
• Le Suesur, James D. Between Terror and Democracy: Algeria since 1989. Canada: Fernwood Publishing, 2010.
• Mantran, Robert. Hıstoıre De L’empıre Ottoman. çev. Server Tanilli. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 3. Baskı, 2016.
• Maza, Azzeddin. Ferhât Abbâs ve Devrûhu fî’l-Hareketi’l-Vataniyye ve Merhaleti’l-İstiklâl (1899-1985). Cezayir: Konstantîne Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,2005.
• “Messâli e-Hâc”, https://www.marefa.org/مصالي_الحاج ( Erişim Tarihi 11.12.2021).
• Mohamed Ben-Madani. “Chadli Bendjedid obituary”. The Guardian, 15 October, 2012.
• https://www.theguardian.com/world/2012/oct/15/chadli-bendjedid ( Erişim Tarihi 5.08.2022).
• Murâd, Saîd. “Mâlik b. Nebî”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi.27/513-514. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Mutabbakânî, Mâzin Salâh. “İbn Badis”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 19/354-356. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Nam, Mehmet. “İşgalden İstiklale Cezayir”. Tarih Dergisi 55, (2013), 155-187.
• Nasr, Seyyid Hüseyin vd. Algeria: Revolution Revisited, Islamıc World Report. London: İslamic World Report,1997.
• Nebî, Mâlik b. Çağa Tanıklığım.çev. Muharrem Tan. İstanbul: Ekin Yayınları, 2018.
• Ocak, Sevde Zeynep. Fas ve Cezayir’de Berberi Kimlik ve Siyaseti.İstanbul: Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Okumuş, Fatih. Çağa İz Bırakan Önderler Malik Bin Nebi. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2018.
• Özkaya, Sevda. “Cezayir’in Siyasi ve İktisadi Önemi ve Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın Cezayir’in Fransa Tarafından İşgalindeki Rolü”, Ortadoğu Etütleri 7/2 (2016), 118-127.
• Said, Muhammed. “Cezayir Müslümanlarının Direnişi”, Haksöz, 12 (1992), 3-5.
• Sâidûnî, Nâsırüddin. “Cezayir”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 7/485-486. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Sayın, Abdullah. “Fransa’nın Afrika Kıtası’ndaki Sömürgeci Politikaları ve Cezayir”. Socıal Sciences Studıes Journal 3/11 (2017), 1759-1773.
• Sette, Gianpietro. 17. Yüzyılın İlk Yarısında Kuzey Afrika’da Osmanlı İdaresi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Seyyid, Eymen Fuâd. “Fâtimîler”.Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 12/228-237.İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Shrader, Charles R. The First Helicopter War Logistics And Mobility In Algeria, 1954-1962. USA: Greenwood Publishing, 1999.
• Sönmez, Şinasi. Cezayir Bağımsızlık Hareketi ve Türk Kamuoyu (1954-1962. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Stora, Benjamin. Algeria 1830-2000. trc. Jane Marie Todd. London: Cornel University Press, 2001.
• Süleymânî, Muhammed. Müşâreketü’l-Hareketü’l-İslâmiyye fî’s-Sulta. Cezayir: Oran Üniversitesi, Siyasi Bilimler Bölümü, 2012.
• Şeşen, Ramazan. “Eyyûbîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.12/20-31.İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Takeyh, Ray - Gvosdev, Nikolas K..The Receding Shadow Of The Prophet: The Rise And Fall Of Radical Political Islam. USA: Praeger Publishers, 2004.
• Tan, Muharrem. “Cezayir İslamî Kurtuluş Cephesi’nin Siyasi Programı”. Dünya ve İslam 4 (1 Ekim 1990), 147-170.
• Turan, Abdülkadir. “Cezayir ve Cezayir’deki İslami Hareketler”, rapor, Strateji Düşünce ve Analiz Merkezi (SDAM), İstanbul 2020, https://sdam.org.tr/haber/247-cezayir-ve-cezayirdeki-islami-hareketler ( Erişim Tarihi 12.09.2022).
• Tulga, Ahmet Yiğitalp. Cezayir’de Geçmişten Günümüze İslamcı Hareket.Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Turan, Abdulkadir. “Cezayir ve Cezayir’deki İslami Hareketler”. Strateji Düşünce ve Analiz Merkezi, 2020.
• Varol, M. Ahmet. “Batı’ya Parmak Isırtan İslâm Ülkesi”. Altınoluk 53(Temmuz 1990), 15-16.
• “el-Hey’etü’l-İ’lâmiyyü li’ş-Şeyh Alî Belhac”,Youtube, https://www.youtube.com/channel/UCTMQCamV5GFBDh6AUh15bfw,(Erişim Tarihi 05 Eylül 2022).
• http://www.vahdet.info.tr/isdunya/dosya2/0362.html ( Erişim Tarihi 05.09.2022).