1800-1815 Yılları Arasında Basılmış Olan Matbu Eserlerin Unvan Sayfalarındaki Başlık Bezemeleri

Yıl 2024, Sayı: 52, 328 - 348, 30.06.2024

Keziban Gündüz

Öz

Geometrik ve bitkisel motiflerin temel bir rol oynadığı İslam sanatında, sanatçılar doğadaki çiçekleri stilize ederek kültürel değerlerini, inançlarını ve duygularını yansıtan sanat eserleri üretmişlerdir. Bu eserler, sadece o dönemin yaşam tarzını yansıtmakla kalmamış, aynı zamanda belgesel nitelik taşıyarak o döneme ait bir iz bırakmıştır. Ancak 18. yüzyıldan sonra Osmanlı’nın sanat anlayışında değişim gözlenmiştir. Avrupa’nın etkisiyle şekillenmeye başlayan Osmanlı sanatı, tezyinatların kompozisyonunda ve motiflerinde yeni bir anlayışın ortaya çıkmasına olanak sağlamıştır. 19. yüzyılda ise bu anlayış daha fazla belirgin hale gelmiştir. Ayrıca matbaanın icadıyla birlikte, kitap sanatında önemli değişimler gözlenmiştir. Geleneksel kitap süsleme sanatının yazma eserlerdeki izleri, matbu kitapların sayfalarında da yaşatılmaya çalışılmıştır.
Matbu eserlerin unvan sayfalarının incelenmesi, Osmanlı dönemi kitap sanatının önemli bir parçasını anlamak ve değerlendirmek açısından büyük bir öneme sahiptir. Bu çalışma, Osmanlı matbu eserlerinin estetik ve sanatsal unsurlarını anlamak, üsluplarını belirlemek ve bu eserlerin kitap sanatı açısından önemini vurgulamak için gereklidir. Bu çalışmanın temel kapsamı, 1800-1815 yılları arasında basılan eserlerin unvan sayfalarının detaylı bir incelemesini yapmak ve bu unvan sayfalarında kullanılan üslupları belirlemektir.
İncelediğimiz dönemde basılmış olan eserler ile ilgili kaynaklar incelendiğinde 61 eser ismine rastlanılmıştır. Fakat kütüphanelerde bu eserlerin çoğu bulunamamıştır. Elde edilen eser sayısı 24’tür. Bu eserler genellikle ilk baskı sayısı olarak 500 veya 1000 adet üretilmiştir ve basılan bu eserlerin kopyalarına aynı veya farklı kütüphanelerde sıkça rastlanılmaktadır. Ayrıca bazı eserler birkaç ciltten oluşabilmektedir. Bu gibi nedenlerden dolayı elde edilen kopyalar ve ciltler ile birlikte toplam incelemeye dahil olan kitap sayısı 38’e yükselmektedir.
Osmanlı döneminde matbu eserlerin unvan sayfalarında kullanılan üsluplar incelendiğinde üç ana kompozisyonda düzenlendiği gözlemlenmiştir. Bu kompozisyonlar klasik tezhip üslubu, rokoko üslubu ve geometrik düzenle yapılmış üsluplardır. Elde edilen eserlerdeki unvan sayfalarındaki başlık tezhiplerinin üslubuna bakıldığı zaman; klasik tezhip üslubunun 2 farklı eserde, rokoko üslubunun ise birbirinden farklı 19 eserde kullanıldığı görülmektedir. Bu 19 eserin farklı kopya ve ciltleriyle birlikte toplam 33 nüshanın bu başlık altında analizi yapılmıştır. Son olarak, geometrik düzenle yapılan üsluplara ise 3 farklı eserde rastlanılmış ve birbirinden farklı üslupların kullanıldığı gözlemlenmiştir.
Günümüz literatüründe, bu döneme ait baskı eserlerin genellikle genel bilgilerine, tarihine, konularına ve eser özelliklerine değinildiği görülmektedir. Ancak eserlerin kitap sanatı açısından incelenmesi ile ilgili çalışmalara pek fazla rastlanmamıştır. Bu çalışmanın amacı bu eksikliği bir nebzede olsa giderebilmek ve bu döneme ait basılı eserlerin üslup ve görsel unsurlarının anlaşılmasına katkı sağlamaktır.
Çalışmaya tespit edilen eserler yerinde incelenerek ve detaylı fotoğraflandırılması yapılarak başlanmıştır. Unvan sayfalarının analizleri sırasında, dönemin üslup özellikleri göz ardı edilmemiştir. Ayrıca 18. yüzyılda basılmış olan eserlerin unvan sayfaları da incelenerek, ele alınan dönemle karşılaştırılması yapılmıştır. Sonuç olarak, bu çalışma 1800-1815 yılları arasındaki eserlerin unvan sayfalarındaki başlık tezhiplerinin kitap sanatları açısından kapsamlı bir incelemesini sunmaktadır. Elde edilen bulgular ile bu döneme ait basılı eserlerin üslup ve görsel özelliklerinin daha iyi anlaşılmasına ve bu eserlerin kültürel mirasının korunmasına katkı sağlayacağına inanılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Matbu Kitaplar, Unvan Sayfası, El Yazması, Başlık Tezyini, Osmanlı

The Title Ornaments on the Title Pages of Printed Works Published Between 1800 and 1815

Öz

In Islamic art, where geometric and floral motifs play a fundamental role, artists stylized the flowers in nature and produced works of art that reflected their cultural values, beliefs and emotions. These works not only reflected the lifestyle of that period, but also had a documentary quality and left a trace of that period. However, after the 18th century, a change was observed in the Ottoman understanding of art. Ottoman art, which began to take shape under the influence of Europe, enabled the emergence of a new understanding in the composition and motifs of ornament art. In the 19th century, this understanding became more evident. Additionally, with the invention of the printing press, significant changes were observed in book art. The process of traditional book decoration art in manuscripts have been tried to be kept alive on the pages of printed books.
Examining the title pages of printed works is of great importance in terms of understanding and evaluating an important part of the book art of the Ottoman period. This study is necessary to understand the aesthetic and artistic elements of Ottoman printed works, to determine their styles and to emphasize the importance of these works in terms of book art. The main scope of this study is to make a detailed examination of the title pages of the works published between 1800-1815 and to determine the styles used in these title pages.
When the sources related to the works published in the period we were examined, 61 works were found. However, most of these works could not be found in libraries. The number of works obtained is 24. These works were generally produced in an initial print run of 500 or 1000, and copies of these printed works are frequently found in the same or different libraries. Additionally, some works may consist of several volumes. For such reasons, together with the copies and volumes obtained, the total number of books included in the review increases to 38.
When the styles used in the title pages of printed works during the Ottoman period were examined, it was observed that they were arranged in three main compositions. These compositions are styles made with classical ornament style, rococo style and geometric order. When we look at the style of the title ornaments on the title pages of the obtained works; It is seen that the classical ornament style is used in 2 different works, and the rococo style is used in 19 different works. A total of 33 copies, including different copies and bindings of these 19 works, were analyzed under this heading. Finally, styles made with geometric order were encountered in 3 different works and it was observed that different styles were used.
In today's literature, it is seen that the general information, history, subjects and characteristics of the printed works of this period are generally mentioned. However, there are not many studies examining the works in terms of book art. The aim of this study is to eliminate this deficiency to some extent and to contribute to the understanding of the style and visual elements of printed works of this period.
The study started by examining the identified works in the library where they were found and taking detailed photographs. During the analysis of the title pages, the stylistic features of the period were not ignored. In addition, the title pages of the works published in the 18th century were examined and compared with the period in question. As a result, this study offers a comprehensive examination of the title ornaments on the title pages of works between 1800 and 1815, in terms of book arts. It is believed that the findings obtained will contribute to a better understanding of the style and visual characteristics of the printed works of this period and to the preservation of the cultural heritage of these works.

Anahtar Kelimeler

Printed Books, Title Page, Manuscript, Title Decoration, Ottoman.

Kaynakça

• Akar, Azade - Keskiner, Cahide. Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif. İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları, 1978.
• Barik, Melahat. Barok Dönemi Levha Tezyinatı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Baysal, Jale. Müteferrika’dan Birinci Meşrutiyete Kadar Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar. İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1968.
• Bektaşoğlu, Mustafa. Anadolu’da Türk İslam Sanatı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Beydilli, Kemal. “Matbaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/105-110. Ankara: TDV Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 2003.
• Beydilli, Kemal. Mühendishane ve Üsküdar Matbaalarında Basılan Kitapların Listesi ve Bir Katalog. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1997.
• Demiriz, Yıldız. İslam Sanatında Geometrik Süsleme. İstanbul: Yorum Sanat ve Yayıncılık ŞTİ, 2004.
• Derman, F. Çiçek. “Tarihimizde Mushafların Bezenmesi”. Diyanet İlmi Dergi 46/4 (2010), 137-144.
• Derman, F. Çiçek. “Yazma Eserlerde Tezhib Sanatı”. Fırat Havzası Yazma Eserler Sempozyumu, Elazığ: Fırat Üniversitesi, 1987.
• Duran, Gülnur. “Serlevha”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/567-569. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Durmuş, Büşra Tosun. “Matbaa Teknolojisinin Osmanlı Devletine Giriş ve Koşulları ve Tartışmalar”. e-gifder Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi 5/2 (2017), 950-968.
• Ersoy, Osman. Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler. Ankara: Güven Basımevi, 1959.
• Gündüz, Keziban. 18. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Basılan Eserlerin Kitap Sanatları Bakımından İncelenmesi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Kabacalı, Alpay. Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın. İstanbul: Literatür Yayınları, 2000.
• Kabacalı, Alpay. Türk Kitap Tarihi. İstanbul: Cem Yayınevi, 1989.
• Keskiner, Cahide. Türk Süsleme Sanatlarında Stilize Çiçekler, ‘Hatai’. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Kınık, Mustafa. “İbrahim Müteferrika ve Yayımladığı İlk Kitaplar”, Kalemişi 2/4 (2014), 23-40.
• Kut, Turgut. “Dârüttıbâa,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/10-11 İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Küçükcan, Berrin. “Dünden Bugüne Matbaanın Serüveni”. Leman Şenalp’e Armağan, (2006), 155-172.
• Öcal, Orhan. Kitabın Evrimi. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1971.
• Özdemir, Fatma. “Coğrafya Alanında Hazırlanmış Resimli İlk Matbu Kitaplar ve Resimlerin İncelenmesi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2020), 509-534.
• Özdemir, Fatma. “Tıp ve Sağlık Konulu Resimli İlk Matbu Kitaplar ve Resimlerinin İncelenmesi”, Ibad Sosyal Bilimler Dergisi 12 (2022), 50-69.
• Özdemir, Fatma. Osmanlı Dönemi Matbu Kitaplarda Resim Kullanımı (1729-1850). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Özen, Mine Esiner. Tezhip Sanatından Örnekler. İstanbul: Özen Kitabevi, 2007.
• Özen, Mine Esiner. Türk Tezhip Sanatı. İstanbul: Gözen Kitap ve Yayınevi, 2003.
• Özen, Mine Esiner. Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü. İstanbul: İ.Ü. Fen Fakültesi Döner Sermaye işletmesi Prof. Dr. Nazım Terzioğlu Basım Atölyesi, 1985.
• Özkeçeci, İlhan - Özkeçeci, Şule Bilge. Türk Sanatında Tezhip. İstanbul: Seçil Ofset, 2007.
• Toderini, Gimabatista. İbrahim Müteferrika Matbaası ve Türk Matbaacılığı. çev. Rikkat Kunt, İstanbul: Yayın Matbaacılık, 1990.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Üçer, Kaya - Üçer, Münevver. Lale-i Münevverân. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2006.