Erzurumlu Darîr’in Sîretü’n-Nebî Adlı Eserinden Eski Anadolu Türkçesinin Söz Varlığına Katkılar

Yıl 2017, Sayı: 38, 353 - 380, 18.12.2017

Orhan Yavuz , Fatih Numan Küçükballı

https://doi.org/10.21497/sefad.377405

Cited By: 4

Öz

Erzurumlu Mustafa Darîr, 14. yüzyılın en ünlü edipleri arasında yer
almaktadır. Onun ünü, Memluk Kıpçakçasının Oğuzcalaşmasındaki rolünden ve Sîretü’n-Nebî adlı eserinden
kaynaklanmaktadır. Darîr’in Sîretü’n-Nebî’si
çeşitli Arap siyercilerin eserlerinden istifade edilerek hazırlanan hem tercüme
hem de telif bir eserdir. Manzum ve mensur karışık (büyük bir bölümü mensur)
olarak kaleme alınan eser, altı ciltlik hacmiyle oldukça dikkat çekicidir.
Eserin hacminin fazlalığı, esere söz varlığı açısından da büyük bir zenginlik
kazandırmıştır. Darîr, edebî yeteneği ve Türkçeye hâkimiyeti sayesinde Sîretü’n-Nebî’de çok çeşitli bir kelime
kadrosu kullanmıştır. Eserde aynı kavram için birbirinden farklı kelimelerin
tercih edildiği görülmüştür. Sade Türkçeyle yazılmış böylesi hacimli bir eserin
söz varlığı açısından incelenmesi gerekmekteydi. Dolayısıyla biz de bu
çalışmada Sîretü’n-Nebî’nin ilk dört
cildini taramak suretiyle Eski Anadolu Türkçesinin söz varlığına katkı yapmayı
amaçladık. Bu hususta da Eski Anadolu Türkçesinin söz varlığıyla ilgili en
kapsamlı sözlük olma özelliğini hâlâ koruyan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü’nü ölçüt aldık.

Anahtar Kelimeler

Erzurumlu Darîr, Sîretü’n-Nebî, Eski Anadolu Türkçesi, Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, söz varlığı

Contributions to the Old Anatolian Turkish Vocabulary from the Work of Erzurumlu Darîr Named Sîretü’n-Nebî

Öz

Erzurumlu Mustafa Darîr is one of the most famous authors in the 14th
century. His reputation comes from Sîretü’n-Nebî
and his role in transforming Mamluk Qypchaq into Oguz Turkic. Darîr's Sîretü’n-Nebî is prepared by compiling
and translating the works of various Arabic prophetic biography authors. The
work, which has been written as a mixture of poem and mostly prose is quite
remarkable with its six volumes. The big volume of the book has also
contributed to the Turkish vocabulary to a great extent. Having literary skills
and dominance on Turkish language, Darîr used a wide variety of vocabulary in Sîretü’n-Nebî. Various words have been
preferred for the same term in this book. Such a work of big-volume in simple
Turkish deserved to be examined in terms of vocabulary. Therefore, we aimed to
contribute to Old Anatolian Turkish by reviewing the first four volumes of Sîretü’n-Nebî. "Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü" (Scanning Dictionary with
Witnesses), which keeps its importance as the most comprehensive dictionary
in Turkish vocabulary, has been used as a benchmark.

Anahtar Kelimeler

Erzurumlu Darîr, Sîretü’n-Nebî, Old Anatolian Turkish, Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, vocabulary

Kaynakça

• AKYILDIZ AY, Didem (2017). “Tarama Sözlüğü: Sözlükbilimi İlkeleri Çerçevesinde Betimsel ve Eleştirel Bir Değerlendirme”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (56): 1-22.
• BALBABA, Sefa (2009). Kemal Ümmî Divanı (Tenkitli Metin-İndeks). Yüksek Lisans Tezi. Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi.
• EGÜZ, Esra (2013). Erzurumlu Mustafa Darîr'in Sîretü'n-nebî'sindeki Türkçe Manzumeler (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• EREN, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Yay.
• ERKAN, Mustafa (1986). Sîretü’n-nebî (Tercümetü’z-Zarîr) Sözlük-İndeks. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Erzurumlu Mustafa Darîr (2016). Yüz Hadis Yüz Hikâye-Türk Dilinde Art Zamanlı Değişmeler. haz. Mustafa Sarı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Erzurumlu Mustafa Darîr(2007). Yüz Hadis Yüz Hikâye. haz. Selahattin Yıldırım-Necdet Yılmaz. İstanbul: Darulhadis Yay.
• Erzurumlu Mustafa Darîr. Sîretü’n-Nebî C. I. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Koğuşlar Bölümü No: 1001
• Erzurumlu Mustafa Darîr. Sîretü’n-Nebî C. II. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine Bölümü No: 1222
• Erzurumlu Mustafa Darîr. Sîretü’n-Nebî C. III. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. Türkçe Yazmalar Bölümü No: 1552
• Erzurumlu Mustafa Darîr. Sîretü’n-Nebî C. IV. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Koğuşlar Bölümü No: 992
• GABAİN, A. Von (2003). Eski Türkçenin Grameri. çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• GÜL, Veli (2008). Altayca Almış Kaan Destanı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• İLAYDIN, Hikmet (1954). “Tanıklariyle Tarama Sözlüğü (Kitaplar - Tenkit)”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi III (28): 227-231.
• KARAHAN, Leyla (1994). Erzurumlu Darîr Kıssa-i Yûsuf (Yûsuf u Züleyhâ) İnceleme-Metin-Dizin. Ankara:Türk Dil Kurumu Yay.
• KORKMAZ, Zeynep (2005). “Erzurumlu Darîr ve Memlûk Türkçesinin Oğuzcalaşmasındaki Yeri.” Türk Dili Üzerine Araştırmalar C. I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• SIR, Ayşe Nur (2013). “Hikayet-i Ashabi'l-Kehif'ten Eski Anadolu Türkçesi Söz Varlığına Katkılar”. Karadeniz Araştırmaları Dergisi 9 (36): 149-162.
• TİETZE, Andreas (1993). “Tarama Sözlüğü”. Türk Dilleri Araştırmaları (3): 267-270.
• TİETZE, Andreas-TEKİN, Talat (1989). “Tarama Sözlüğü Üzerine Bazı Açıklamalar”. Erdem 5 (13): 285-293.
• TİETZE, Andreas-TEKİN, Talat (1994). “Tarama Sözlüğü Üzerine Bazı Açıklamalar II”. Türk Dilleri Araştırmaları (4): 159-169.
• TURAN, Fikret (2001). Eski Oğuzca Sözlük Bahşâyiş Lügati. İstanbul: Bay Yay.
• Türk Dil Kurumu (1996). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I-VIII. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2. bs.
• Türk Dil Kurumu (2001). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• YASTI, Mehmet (2011). Esrârü’l-‘Ârifîn. Konya: Aybil Yay.
• YAVUZ, Orhan (2002). Kansu Gavrî’nin Türkçe Dîvanı. Konya: Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yay.
• YILMAZ, Emine-DEMİR, Nurettin (2009). “Kısas-ı Enbiya’dan Eski Anadolu Türkçesinin Sözvarlığına Katkılar I”. Festschrift to Commemorate the 80th Anniversary of Prof. Dr. Talat Tekin’s Birth. ed. Emine Yılmaz-Süer Eker-N. Demir. International Journal of Central Asian Studies 13: 495-517.
• YILMAZ, Emine-DEMİR, Nurettin (2010). “Kısas-ı Enbiya’dan Eski Anadolu Türkçesinin Sözvarlığına Katkılar II”. Studies on the Turkic World. Festschrift in Honour of Stanisław Stachowski. ed. E. Mańczak-Wohlfeld and B. Podolak: 215–226.
• YILMAZ, Emine-DEMİR, Nurettin (2012). “Kısas-ı Enbiyadan Eski Anadolu Türkçesinin Sözvarlığına Katkılar III”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi (19-1): 159-168.