Türkmen Türkçesinde -(I)p / -(U)p Eki ve İşlevleri

Yıl 2018, Sayı: 39, 73 - 86, 22.06.2018

Engin Gökçür

https://doi.org/10.21497/sefad.443349

Öz

-(I)p / -(U)p eki Türk dilinin tarihî gelişimi süresince çoğunlukla zarf-fiil eki olarak kullanılmıştır. Bu ekin getirildiği sözcükler cümlenin ana yargısını “durum, zaman, tarz gibi yönlerden niteler. Türkiye Türkçesinde çoğunlukla durum ve tarz bildiren “-ArAK” zarf-fiil eki Türkmen Türkçesinde kullanılmadığından bu zarf-fiil ekinin işlevini Türkmen Türkçesinde -(I)p / -(U)p eki üstlenmiştir. Bu ek günümüz Türkmen Türkçesinde yukarıda belirtilen işleviyle çoğu zaman durum ve tarz ifade eden zarf-fiiller teşkil eder. Bunun yanında getirildiği sözcüğü kendisinden sonraki yardımcı fiillere bağlayarak tasvir fiili de teşkil ettiği görülür. Türkiye Türkçesinde süreklilik ve çıkma ifade eden tasvir fiillerinin; Türkmen Türkçesinde ise yeterlilik, tezlik süreklilik, süreç, bitiş, çıkma ve başlama ifade eden tasvir fillerinin teşkilinde görev yaptığı görülür. Bu ek bitmiş, tamamlanmış yargıları başka bir yargıya bağlama gibi bir işleve sahip olduğu için diğer çağdaş Türk lehçelerinde olduğu gibi Türkmen Türkçesinde de zamanla zarf-fiil eki işlevinin yanında, öğrenilen geçmiş zaman kipinin teşkilinde kullanılmıştır. Türkmen Türkçesinde özellikle teklik ve çokluk ikinci ve üçüncü şahısların öğrenilen geçmiş zaman teşkilinde bu ekin kullanıldığı görülür. Bu ek Türkmen Türkçesinde kendisinden sonra “-DIr” bildirme ekiyle birleşmek suretiyle öğrenilen geçmiş zaman teşkilinde kullanılır.

Anahtar Kelimeler

Türkmen Türkçesi, zarf-fiil, tasvir fiili, kip, öğrenilen geçmiş zaman

Suffixes –(I)p /–(U)p and Their Functions in Turkmen Turkish

Öz

Suffixes –(I)p and –(U)p have been used as verbal adverb suffixes during the historical development of Turkish language. When these suffixes are added, verbs modify the central meaning in terms of ‘situation, time and style.’ Therefore, they are used instead of the verbal adverb suffix (– arak), not used in Turkmen Turkish, that is used to refer to situation and style. These suffixes mostly form verbal adverbs stating situation and style with their function mentioned above in Turkmen Turkish. Besides, when they are added to verbs, they form descriptive verbs by attaching verbs to auxiliary verbs. In this case, it has been seen that they take role in the formation of descriptive verbs that refer to sufficiency, quickness, duration, process, ending and starting. As these suffixes have the function of attaching completed conclusions to another conclusion, they have lost their verbal adverb function in time in Azerbaijani Turkish as in Turkmen Turkish and have been used as past perfect tense. These suffixes are used especially in second-person singular and plural in past perfect form in Turkmen Turkish. They are used in the form of past perfect tense when followed by the ( -dır) affix.

Anahtar Kelimeler

Turkmen Turkish, verbal adverb, descriptive verbs, mode, past perfect tense

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti (1991). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. 3. bs.
• Argunşah, Mustafa (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yay.
• Aşır, Çarı (1986). Göreş. Aşgabat: Türkmenistan Neşriyatı.
• Ata, Aysu (2014). Harezm-Altınordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yay.
• Atayev, Kakamırat (2015). Ölüp-Direlen. Aşğabat.
• Borcakov, A. - Sarıhanov, M. vd. (2000). Türkmen Diliniñ Grammatikası (Morfologiya), Aşğabat: Türkmenistanıñ Prezidentiniñ Yanındakı Ilım ve Tehnika Baradakı Yokarı Geñeş Mağtımğulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı.
• Buran, Ahmet – Alkaya, Ercan vd. (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri (Güneybatı / Oğuz Grubu). Ankara: Akçağ Yay.
• Clark, Larry (1998). Turkmen Referrence Grammar. Viesbaden: Otto Harrassovitz.
• Çarıyev, O. (2004). Türkmen Şorta Sözleri. Türkmenistanıñ Milli Medeniyyet “Miras” Merkezi, Aşgabat: Türkmenbaşı Adındakı Türkmenistan Milli Gol-yazmaları İnstıtutı.
• Delice, Hacı İbrahim (2009). “Türkçenin Öncül Ekliliği ve Türkçede Öncül Ek Taşıyan Yapılar”. Turkish Studies, Volume 4/3, Spring: 703-716.
• Delice, Hacı İbrahim (2012). “-Ip Eki Türkçede Hangi Kategorileri Oluşturmaktadır?”. V. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu. Aydın
• Deny, John (2009). Türk Dil Bilgisi. çev. Ali Ulvi Elöve. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Deryayev, Hıdır (1983). Ikbal. Aşğabat.
• Durdıyeva, Amangül (2006). Ependi. Aşğabat: Türkmenistanıñ Milli Medeniyet «Miras» Merkezı Türkmenbaşı Adındakı Türkmenistan Milli Golyazmalar İnstıtutı.
• Eckman, Janos (2011). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. haz. Osman Fikri Sertkaya. Ankara: Akçağ Yay.
• Ercilasun, Ahmet Bican-Akkoyunlu, Ziyat (2014). Dîvânu Lugâti’t Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Ergin, Muharrem, (1972). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yay.
• Esenmedova, Amangül (2010). Häzirki Zaman Türkmen Dili (Morfologiya). Aşğabat: Türkmenistanıñ Bilim Ministirliği Mağtımğulı Adındakı Dövlet Üniversiteti.
• Gabain, A. Von (2007). Eski Türkçenin Grameri. çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Govşudov, Ata (1989). Perman, Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı.
• Gulcalı, Zemire (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Gurbannepesov, Kerim (1995). Oylanma Bayrı, Aşğabat: Dragon-Art.
• Gülsevin, Gürer (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Hamilton, James Russel (2011). İyi ve Kötü Prens Öyküsü. çev. Vedat Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Hanser, Oskar (2003) Türkmence El Kitabı. çev. Zühal Kargı Ölmez. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 17. Kitap Matbaası.
• Hocageldiyev, Nargılıç (1991) Gökdepe Galası. Aşgabat: TSSR Ilımlar Akademıyası. http://hazynasozluk.com https://enedilim.com/sozluk/soz https://vvv.tdk.gov.tr
• Kakalıyeva, N. (2008). Türkmen Halk Ertekileri. Aşğabat: Türmenistanıñ Prezidentiniñ Yanındakı Ilım ve Tehnika Baradakı Yokarı Geñeş Magtımgulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı.
• Kakalıyeva, N.- Otuzov, S. (2008). Türkmen Halk Ertekileri. Aşğabat: Türkmenistanıñ Prezidentiniñ Yanındakı Ilım ve Tehnika Baradakı Yokarı Geñeş Mağtımğulı Adındakı Dil ve Edebiyat İnstitutı.
• Kara, Mehmet (1997). Ata Atacanov’un Şiirleri I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Kara, Mehmet (2012). Türkmen Türkçesi Grameri. İstanbul: Etkileşim Yay.
• Karaağaç, Günay (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yay.
• Karadoğan, Ahmet (2004). “-Ip ile Kurulan Zarf-Fiili Parçalarının Türkmen Türkçesinden Türkiye Türkçesine Aktarımı Üzerine”. Bilig (31): 207-218
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Kazımov, K.Ş. (2010). Müasir Azerbaycan Dili, Morfologiya. Bakı.
• Kerbabayev, Berdi (1992). Saylanan Eserler (Hėkayalar, Povestler ve Folklor) Aşğabat: Mağarıf.
• Korkmaz, Zeynep (2017). Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. 5. bs.
• Köktekin, Kâzım (2011). Eski Anadolu Türkçesi. Erzurum: Fenomen Yay.
• Şahin, Hatice (2003). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ Yay.
• Tekin, Talat (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay. 4. bs.
• Timurtaş, Faruk Kadri (2005). Eski Türkiye Türkçesi, XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük. Ankara: Akçağ Yay. 3. bs.
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Zülfikar, Hamza (1992). "Doğu Anadolu Ağızlarında Zaman Kavramı Taşıyan -ıp / -ı Eki". Türkoloji Dergisi X (1): 113-115. SEFAD