Mustafa Eyyûbîzâde (Ejubović) el-Mostarî’nin Eserlerinin İncelenmesi ve Arap Dili ve Belagatına Dair Üç Risalesinin Tahkiki

Yıl 2020, Sayı: 44, 131 - 160, 26.12.2020

Mesut Köksoy

https://doi.org/10.21497/sefad.845384

Öz

Osmanlı döneminin en önde gelen Bosnalı âlimlerinden birisi yüksek eğitimini İstanbul’da almış ve otuzdan fazla eser te’lif etmiş Şeyh Yuyo (Šejh Jujo) lakaplı Mustafa b. Yusuf b. Murad Eyyûbîzâde (Ejubović) el-Mostarî (ö. 1119/1707)’dir. Bu çalışmada Eyyûbîzâde’nin hayatı ile bilgilerin yanı sıra kendisi ve öğrencisi İbrahim Opijač el-Mostarî’nin verdiği bilgiler, kütüphanelerden temin edilen nüshalar, kütüphane katalogları ile diğer kaynaklardaki bilgiler karşılaştırılarak Eyyûbîzâde’ye ait olan eserler ve eserlerin çeşitli kütüphanelerde bulunan yazma nüshalarına dair detaylı bir inceleme yapılmıştır. Bu sayede Eyyûbîzâde’nin eserleri ve eserlerinin nüshalarına dair kaynaklardaki eksiklik ve yanlışlıklar tespit edilerek düzeltilmiştir. Ayrıca bu çalışmada Eyyûbîzâde’nin Arap dili ve belagatına dair az hacimli üç risalesinin incelemesi yapılarak tahkikli metinleri verilmiştir. Risâle fî Beyâni İctimâʻi’l-İstiâreti’l-Tebeiyye meʻa’t-Temsîliyye adlı ilk risale, et-Teftâzânî ve es-Seyyid eş-Şerîf el-Curcânî arasında Emir Timur’un sarayında gerçekleşen meşhur münazaranın konusu olan Bakara suresi 5. ayette istiâre-i temsiliyye ve istiâre-i tebeiyyenin bir arada bulunup bulunamayacağına dair ihtilaf hakkındadır. Risâle fi Kevni’l-Cumle Mutlakan Haberan li’l-Mubteda’ adlı ikinci risale, et-Teftâzânî ve es-Seyyid eş-Şerîf el-Curcânî arasındaki ihtilaflardan bir diğeri olan inşâ cümlesinin te’vil olmadan haber olup olamayacağına dair ihtilaf hakkındadır. Risâle fî mâ Kâle el-Kuhistânî an İrâbi İbareti ”Kitâbi’t-Tahâre” adlı üçüncü risale, el-Ḳuhistânî’nin Camiʻu’r-Rumûz Şerhu Muhtasari’l-Vikâye adlı şerhinde ”Kitâbi’t-Tahâre” ifadesinin i‘râbına dair yaptığı açıklamalar hakkındadır.

Anahtar Kelimeler

Eyyubizade (Ejubović) el-Mostari, Şeyh Yuyo, Teftazani, Curcani, Kuhistani

Examination of Mustafa Ayyubi-zade (Ejubovic) al-Mostari’s Works and Critical Edition of His Three Epistles on Arabic Language and Rhetoric

Öz

One of the most eminent Bosnian scholars of Ottoman era is Mustafa Ayyubi-zade (Ejubovic) al-Mostari nicknamed Sheikh Jujo (Sejh Jujo) who got higher education in İstanbul and composed more than thirty works. In this study, a detailed examination was done about the works and the manuscript copies of those works located in different libraries belonging to Ayyubi-zade, by comparing the information which was given by himself, his student Ibrahim Opijac al-Mostari, library catalogues, other sources and the mansucript copies of his works obtained from the libraries. Thus, deficiencies and mistakes existing in sources related with works and manuscript copies of his works were detected and corrected. Besides, in this study a critical edition of Ayyubi-zade’s three small volume epistles on Arabic language and rhetoric was done. First epistle named Risala fi Bayan Ijtimai al-Istiare al-Tabaiyya maa al-Tamthiliyya is on the famous discussion between al-Taftazani and al-Sayyed al-Sharef al-Jurjani which took place in Amir Timur’s palace about the occurrence of al-istiare al-tabaiyya and al-istiare at-tamthiliyya at the same time in 5th. verse of Baqarah Surah. Second epistle named Risala fi Kawn al-Jumla Mutlaqan Habaran li al-Mubtada is on another dispute between al-Taftazani and as-Sayyed al-Sharef al-Jurjani about the permissibility of insha sentence as knowledge without interpretation (ta’weel). Third epistle named Risala fi ma Qala al-Quhistani an Irab Ibarati “Kitab al-Tahara” is on syntactic analysis of al-Quhistani about the phrase of “Kitab al-Tahara” in his commentary named Jami al-Rumuz Sharh Mukhtasar al-Wiqaya.

Anahtar Kelimeler

Ayyubi-zade (Ejubovic) al-Mostari, Sheikh Jujo, Taftazani, Jurjani, Quhistani

Kaynakça

• Abdelaal, F. E. B. (2017). Haşiye ala şerhi miftahu’l-ulum li’s-Seyyidi’ş-Şerif adlı eserinin tahkiki (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Bašagić, Safvet-beg (1986). Bošnjaci i Hercegovci u Islamskoj književnosti. Saraybosna: Svjetlost Yay.
• Bolelli, N. (2016). Belagat (beyan-me‘ani-bedi‘ ilimleri) Arap edebiyatı. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Vakfı Yay.
• Brockelmann, C. (1937). Geschichte der Arabischen litteratur (C. Sup. I). Leiden: Brill Yay.
• Bursalı, M. T. (1333/1914-15). Osmanlı müellifleri (C. 2). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Câmiʻu’l-Mahtutâti’l-İslamiyye (CMİ) (t.y.). Bernâmecu’l-bâhis fi’l-mahtutâti’l-İslâmiyye. https://wqf.me/ Erişim Tarihi: 02.02.2020.
• Ćeman, M. (2011). Mustafa Ejubović, Šejh Jujo; bibliografija. Mostar: Muzej Hercegovine Yay.
• Çelebî, K. (1941). Keşfu'z-zunûn (C. 1-2). (Ş. Yaltkaya & R. B. Kilisli, Haz.). İstanbul: Maarif Matbaası.
• Çelik, Y. (2009). es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcani’nin “el-misbah fi şerh el-miftah” adlı eserinin tahkik ve tahlili (edisyon kritik) (Doktora tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Dobrača, K. (2002). Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih rukopisa / Gazi Husrev-Begova biblioteka (C. 2). Londra: al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe; Saraybosna: Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i Hercegovini Yay.
• el-Âlûsî, Ş. (1314/1896-97). el-Ecvibetu’l-Irâkiyye ani’l-esileti’l-İrâniyye (Ali Dede el-Bosnevî’nin havatimu’l-hikem el-musemma bi halli’r-rumuz adlı eserin hamişinde basılmış olarak). Kahire: Matbaa-i Osmaniye.
• el-Âlûsî, Ş. (1353/1934-35). Ruhu’l-Meânî (C. 1). Beyrut: İdâretu’t-Tıbâati’l-Munîriyye-Daru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabiyyi Yay. el-Babertî, E. Hâşiye ala’l-keşşâf. Köprülü Kütüphanesi. Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonu, 194.
• Elbera, E. (2019). Musannifek’in haşiye ‘ale’l-mutavvel adlı eserinin tahkiki (C. 4.) (Yüksek lisans tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• el-Câhiz (1998). el-Beyân ve’t-tebyîn (7. bs.) (C. 1-4). (A. M. Hârûn, Tah.). Kahire: Mektebetu’l-Cahiz Yay.
• el-Curcânî, S. Ş. (2007). Hâşiye ale’l-mutavvel. (R. Aridî, Haz.). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye Yay.
• el-Hâşimî, A. (1999). Cevâhiru’l-belâga. (Y. es-Sameylî, Haz.). Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye Yay.
• el-İsferayinî, I. (1313/1895). Şerhu’l-kâfiye. İstanbul: Matbaa Daru’s-Saltane.
• el-Kazvinî, C. (2003). el-Îdâh fî ulûmi’l-belâga. (İ. Şemseddin, Haz.). Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye Yay.
• el-Kuhistânî, Ş. M. (1858). Câmiʻu’r-rumûz şerhi muhtasari’l-vikâye el-musemma bi’n-nukâye. (K. Ahmed, Haz.). Kalküta: Matbaa Mazhari’l-Acâib Yay.
• el-Mostarî, M. S. K. (1316/1898). Hıdâdu’n-nusûl ala mirâti’l-usûl. Saraybosna: Državna Štamparija Yay.
• el-Murâdî, M. (1301/1883-84). Silku’d-durer (C. 6). Bağdat: Mektebetu’l-Musenna Yay.
• el-Yemenî, Y. K. Tuhfetu’l-eşraf fi keşfi gavamidi’l-keşşaf. el-Melik Suûd Üniversitesi Kütüphanesi, 2135.
• er-Radî, E. (1993). Şerhu’l-kafiye (C. 1-2). (Y. B. Mısrî, Tah.). Kahire: Hicr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr ve’t-Tevziʻ ve’l-İlan Yay.
• es-Sekkâkî, S. (1987). Miftâhu’l-ulûm. (N. Zerzur, Haz.). Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye Yay.
• es-Siyâlkûtî, A. (1404/1983-84). Haşiye ale’l-mutavvel (2. bs.). Kum: Menşurati’r-Rıza Yay.
• et-Teftâzânî (2013). el-Mutavvel (3. bs.). (H. Hindâvî, Tah.). Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye Yay.
• et-Teftâzânî. Haşiye ala’l-keşşaf. Köprülü Kütüphanesi. Fazıl Ahmet Paşa Koleksiyonu, 190.
• et-Teftâzânî. Şerhu’l-miftâh. Milli Kütüphane, 06 Mil Yz FB 48.
• et-Tehânevî, M. A. (1996). Keşşâf ıstılahi’l-funûn ve’l-ulûm. (R. el-Acem & A. Dehruc, Tah.). Lübnan: Mektebe Lubnan Yay.
• et-Tîbî, Ş. (2013). Futûhu’l-gayb (C. 2). (Ö. H. el-Kıyâm, Tah.). Abu Dabi: Câize Dabî ed-Duveliyye li’l-Kur’âni’l-Kerim Yay.
• Eyyûbîzâde, M. Miftâhu’l-husûl li mirâti’l-usûl fî şerhi mirkâti’l-vusûl. Gazi Husrev Begova Kütüphanesi. 3871.
• Eyyûbîzâde, M. Muntecabu’l-husûl fî şerhi muntehabi’l-usûl. Gazi Husrev Begova Kütüphanesi. 3858/1.
• Eyyûbîzâde, M. Şerhu risâle fî âdâb li’s-Seyyidi’ş-Şerîfi’l-Curcânî. Gazi Husrev Begova Kütüphanesi. 4871/2.
• Eyyûbîzâde, M. Şerhu risâleti’l-ferâ’id. Gazi Husrev Begova Kütüphanesi. 3860.
• Eyyûbîzâde, M. Şerhu tehzîbi’l-mantık ve’l-kelâm. Orijentalni Institut u Sarajevu Kütüphanesi. 23.
• ez-Zemahşerî (2009). el-Keşşâf. (H. H. Şihâ, Haz.). Beyrut: Daru’l-Mearif Yay.
• Fajić, Z. (1991). Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih rukopisa / Gazi Husrev-Begova biblioteka (C. 3). Londra: al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe; Saraybosna: Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i Hercegovini Yay.
• Fajić, Z. (1999). Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih rukopisa / Gazi Husrev-Begova biblioteka (C. 5). Londra: al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe; Saraybosna: Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i Hercegovini Yay.
• Fajić, Z. (2003). Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih rukopisa / Gazi Husrev-Begova biblioteka (C. 11). Londra: al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe; Saraybosna: Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i Hercegovini Yay.
• Gazić, L. (2009). Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih rukopisa, orijentalni institut u Sarajevu. Londra: al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe; Saraybosna: Institut for Orijental Studies Yay.
• Görgün, T. (2000). İnşâ. DİA (C. 22, s. 339-341). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Handžić, M. (1934). Nekoliko dragocjenih rukopisa u Karađozbegovoj biblioteci u Mostaru. Glasnik Vrhovnog Starješinstva Islamske Vjerske Zajednice, 2(12), 633-639.
• Handžić, M. (1992). el-Cevher el-esna fi teracimi ulemai ve şuerai Bosna. (A. M. el-Hılv, Tah.). Kahire: Mektebetu Hicr Yay.
• Hasandedić, H. (1974). Djela Mustafe Ejubovica (Sejh Juje) i Ibrâhîm Efendije Opijaca koja se nalaze u arhivu Hercegovine u Mostaru. Anali GHB, 4, 57-68.
• Hasandedić, H. (1982). Nekoliko rukopisa iz orijentalne zbirke provincijalata Hercegovačkih franjevaca u Mostaru. Anali GHB, 7-8, 161-176.
• Hasandedić, H. (2005). Spomenici kulture Turskog doba u Mostaru. Mostar: Islamski Kulturni Centar Yay.
• Institute of Oriental Manuscripts in Saint Petersburg (IOM) (t.y.). Arabic manuscripts of the Institute of Oriental Studies, short catalog. A.B. Khalidova (Ed.). http://www.orientalstudies.ru/eng/index.php?option=com_publications&Itemid=75&pub=73 Erişim Tarihi: 05.02.2020.
• İbn Hişam, C. (1991). Mugnî’l-lebîb (C. 1-2). (M. M. Abdulhamid, Tah.). Beyrut: el-Mektebetu’l-Mısriyye Yay.
• İbn Kuteybe (1981). Edebu’l-kâtib. (M. ed-Dâlî, Tah.). Beyrut: Muessetu’r-Risale Yay.
• İbn Malik, C. (1967). Teshilu’l-fevâid ve tekmilu’l-mekâsıd. (M. K. Berekât, Tah.). Kahire: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî Yay.
• İbnu’l-Hacib (2010). el-Kafiye ve’l-şafiye. (S. A. eş-Şair, Tah.). Kahire: Mektebetu’l-Adâb Yay.
• Jahić, M. (1985). Rukopisi djela Šejh Juje u Gazi Husrevbegovoj biblioteci. Anali GHB, 11-12, 39-53.
• Jahić, M. (1999). Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih rukopisa/Gazi Husrev-Begova biblioteka (C. 6). Londra: al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe; Saraybosna: Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i Hercegovini Yay.
• Jahić, M. (2013). Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih rukopisa / Gazi Husrev-Begova biblioteka (C. 18). Londra: al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe; Saraybosna: Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i Hercegovini Yay.
• Karol, P. & Blaškovič, J. (1960). Arabske, Turecke A Perzske rukopisy univerzitnej knižnice (ayrıbasım “Univerzitna knižnica v Bratislave 1919-1959 vydala Matica Slovenska Martin 1959” adlı kitabın 125.-145. sayfalarından). y.y.
• Merkezu’l-Meliki Faysal (MKF) (t.y.). Hizânetu’t-turâs-fihrisu mahtûtât. http://shamela.ws/index.php/book/5678 Erişim Tarihi: 30.01.2020.
• Mestcizade, A. E. (1278/1861). İhtilafu’s-Seyyid ve’s-Sadeddin. İstanbul: Matbaatu Mektebeti’l-Harbiyyeti’s-Sultaniye.
• Molla Cami, N. A. (2014). el-Fevaidu’d-diyaiyye. (İ. Kaplan, Haz.). Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye Yay.
• Nametak, A. (1992). Ramazanske price. (5. bs.). Saraybosna: Kaligraf Yay.
• Nametak, F. & Trako, S. (1997). Arapskih, Perzijskih, Turskih i Bosanskih rukopisa iz zbirke Bošnjačkog instituta (C. 1). Zurih: Bošnjački Institut Yay. Opijač, İ. Risâle fî menâkibi’ş-Şeyh Yuyâ Mustafâ b. Yûsuf el-Mostârî. Gazi Husrev Begova Kütüphanesi, 3858.
• Özen, Ş. (2011). Teftazani. DİA (C. 40, s. 299-308). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Pala, İ. & Durmuş, İ. (2001). İstiare. DİA (C. 23, s. 315-318). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Popara, H. & Fajić, Z. (2000). Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih rukopisa / Gazi Husrev-Begova biblioteka (C. 7). Londra: al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe; Saraybosna: Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i Hercegovini Yay.
• Popara, H. (2008). Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih rukopisa / Gazi Husrev-Begova biblioteka (C. 16). Londra: al-Furqan Fondacija za Islamsko Naslijeđe; Saraybosna: Rijaset Islamske Zajednice u Bosni i Hercegovini Yay.
• Popara, H. (2010). Ocjeni i prikazi-historijski arhiv Sarajevo-katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih rukopisa-Mustafa Jahić. Anali GHB, 39(31), 311-314.
• Šabanović, H. (1960). Mustafa b. Yusuf Aiyubi al-Mostari-biobibliografska skica. Prilozi za Orijentalni Filologiju, 8-9, 29-35.
• Šabanović, H. (1973). Književnost Bosanskih Muslimana na orijentalnim jezicima. Saraybosna: Svjetlost Yay.
• Trako, S. & Gazić, L. (1997). Katalog rukopisa orijenatlnog instituta-ljepa književnost. Saraybosna: Orijentalni Institut u Sarajevu Yay.
• Udovćić, S. (1900-1901). Šehjuj efendija. Behar, 1, 254.
• Univerzitna Knižnica v Bratislave (UKB) (t.y.). Katalog. https://chamo-ukb.kis3g.sk/search/query?theme=ukb Erişim Tarihi: 13.01.2020.
• Ždralović, M. (1981). Prilog poznavanju djela Šejha Juje. Hercegovine, 1, 119-137.
• Ždralović, M. (2002). Gramatičar Šejh Jujo i Mostarska tradicija učenja Araspkog jezika (od XVI. do druge polovice XIX. stoljeća). Mudrost rađa toleranciju, naučni skup povodom 350 godina od rođenja Mustafe Ejubovića- Šejh Juje i 400 godina predavanja “mesnevije” u Mostaru içinde (37-52). Mostar. Centar za Kulturu Yay.